«مایک پومپئو» وزیر خارجه آمریکا، ایران را به نقش داشتن در حملات اخیر به تاسیسات نفتی «آرامکو»ی عربستان متهم کرده و آن را «اقدام به جنگ» خوانده است. آیا اقدام به جنگ از دیدگاه حقوقی معنایی دارد؟ اگر حرف وزیر خارجه آمریکا درست باشد، جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در وضعیتی جنگی هستند؟ در قوانین بینالمللی جنگ به چه وضعیتی میگویند؟
در ادبیات حقوقی، مفهومی به نام «اقدام به جنگ» وجود ندارد. کشورها یا تهدید به استفاده از زور یا توسل به اقدام نظامی میکنند یا در مرحلهای بالاتر، این تهدید را عملی میکنند و وارد جنگ میشوند. مطابق منشور ملل متحد، هردوی این اقدامات خلاف نظم و امنیت بینالمللی است اما این میان مفهومی به نام «اقدام به جنگ» از دیدگاه حقوقی فاقد معنی است.
به چه وضعیتی جنگی میگویند؟
جنگ، یکی از شیوههای اعمال قدرت و توسل بهزور در مناسبات بین کشورهاست؛ هر اقدام مسلحانهای که کشورها بهطور مستمر باهدف تحمیل دیدگاه خود به دیگر کشورها انجام دهند، جنگ نامیده میشود. مثل جنگ ایران و عراق که هشت سال به طول انجامید.
هدف عراق که متجاوز و شروعکننده جنگ بود، حاکمیت کامل بر شط العرب یا اروندرود بود که رودخانه مرزی دو کشور است. عراق تلاش داشت تا با اشغال شهرهای ایران و حملات مستمر، این خواسته خود را به ایران تحمیل کند که با مقاومت و دفاع ایران به مدت هشت سال، در «تحمیل دیدگاه» خود ناکام ماند.
نمونه دیگر جنگ، درگیری نظامی ششروزه اعراب و اسراییل است که در جریان این حمله و دفاع اسراییل، بخشی از ارتفاعات جولان که خاک سوریه بود، به اشغال اسراییل درآمد و علیرغم اقدام جنگی سوریه برای بازپسگیری آن، در این راه موفق نبوده است.
در این سالها نبردهای نظامی دیگری هم بهطور مثال در نزدیکی ایران رخداده که هیچکدام تعریف جنگ ندارد؛ مثلا اسراییل میگوید اماکن متعدد نظامی در سوریه را که در اختیار جمهوری اسلامی ایران بوده، بمباران کرده است. یا جمهوری اسلامی ایران بارها مناطقی در شمال عراق را که اقلیم خودمختار کردستان است، هدف حمله موشکی قرار داده اما این اقدام استمرار نداشته و حملات ادامه پیدا نکرده است.
هردوی این اقدامات، «تجاوز» و «نقض تمامیت ارضی» است اما به آن «جنگ» نمیگویند. مشابه این وضعیت، حمله به تاسیسات نفتی عربستان سعودی است که تولید نفت این کشور را بهطور محسوسی کاهش داده است. حوثیهای یمن که پایتخت این کشور را در کنترل خود دارند، مسئولیت این حمله را برعهدهگرفته و گفتهاند آن را بهعنوان اقدام متقابل عربستان سعودی در حمله به یمن انجام دادهاند اما ایالاتمتحده آمریکا میگوید دقت این حمله به حدی است که نمیتواند کار یک گروه شبهنظامی باشد. آمریکا، جمهوری اسلامی ایران را متهم میکند که این حمله را با سلاحهای ساخت این کشور و از داخل خاک ایران انجام داده است.
برخی از کشورها همچون فرانسه، ارزیابی آمریکا را تایید کردهاند و سخنگوی نیروهای ائتلاف که در حال نبرد در یمن است هم این حمله را کار ایران دانسته است. جمهوری اسلامی ایران دست داشتن در این حمله را قویا تکذیب میکند.
ایالاتمتحده آمریکا و عربستان سعودی که ایران را متهم به انجام این حمله میکنند شواهد قطعی و مستند قابلاطمینانی از دست داشتن جمهوری اسلامی در این حمله ارایه نکردهاند اما به دلیل اظهارات قبلی مقامهای این کشور درباره به خطر انداختن جریان صدور نفت و مبارزه با اقدامات عربستان در یمن که آن را «تجاوز» خواندهاند، حملات دقیق انجامشده را از دید منطق به ایران نسبت میدهند.
آیا حمله احتمالی به ایران قانونی است؟ به یمن چطور؟
این حمله از سوی هر کشوری انجامشده باشد، در حق عربستان سعودی به اقدام متقابل بهعنوان کشوری که تحت تجاوز قرارگرفته کم نمیکند. چون این حملات ادامهدار نبوده و استمرار نداشته، «دفاع مشروع» که پاسخ نظامی متقابل است، از سوی عربستان سعودی یا شرکای نظامی آن پذیرفته نیست. ضمن اینکه از دیدگاه حقوقی وقتی حوثیهای یمن مسئولیت حمله را به عهده گرفتهاند، نمیشود بهعنوان دفاع، کشور دیگری را هدف قرار داد.
عربستان سعودی حق دارد که در برابر این حملات به «اقدام متقابل» (و نه پاسخ نظامی) دست بزند.
اقدام متقابل باید «غیرنظامی»، «متناسب با خسارت واردشده» و باهدف «جلوگیری از نقض حقوق یا خسارات بیشتر در حال و آینده» باشد.
درصورتیکه عربستان در برابر حوثیهای یمن دست به «اقدام متقابل و متناسب» بزند از دیدگاه حقوقی پذیرفته است اما به دلیل اینکه ایران مسئولیت این حمله را به عهده نگرفته و شواهد کافی و قطعی هم خلاف ادعای ایران وجود ندارد، اقدام متقابل احتمالی هم مثل دفاع نظامی از سوی عربستان در برابر ایران، غیرقانونی است.
به همین دلیل است که علیرغم انتقاد و محکومیت لفظی جمهوری اسلامی ایران از سوی آمریکا و عربستان سعودی، این دو کشور برای هرگونه اقدام نظامی علیه ایران مقبولیت و مشروعیت بینالمللی نداشتهاند. کاربرد عبارت «اقدام به جنگ» از سوی وزیر خارجه آمریکا که فاقد معنی و بار مشخص حقوقی است، میتواند برای عبور از این شرایط پیچیده و پرهیز از به کار بردن اصطلاح «جنگ» باشد که درباره حمله به تاسیسات نفتی عربستان، غیرقابل استفاده است.
عربستان سعودی چه حقی دارد؟
احتمال اینکه ایران از چنین حملاتی که مسئولیت آن را حوثیهای یمن به عهده گرفتند پشتیبانی کرده باشد، وجود دارد اما مهمترین پیشنیاز پاسخ به چنین عملی، این است که برای نهادهای بینالمللی دخالت یا نقش ایران محرز شود. درصورتیکه ایران در این حملات دست داشته باشد، رد و نشان قابلتوجهی که هنوز برای جامعه جهانی قابلقبول باشد، از خود بهجا نگذاشته است. البته فرض این مقاله این است که طرفین این اختلاف، خود را مقید به رعایت مقررات بینالمللی بداند وگرنه اقدام نظامی آمریکا و عربستان علیه ایران با نادیده گرفتن اصول حقوق بینالملل غیرممکن نیست.
مسئول حفظ صلح و امنیت بینالمللی، شورای امنیت سازمان ملل متحد است.
درصورتیکه عربستان مدارکی دال بر نقش داشتن جمهوری اسلامی ایران در حمله به تاسیسات نفتیاش داشته باشد، میتواند آن را به شورای امنیت ارایه کند و خواستار بررسی موضوع شود.
عربستان در این وضعیت باید مدارکی به پانزده عضو شورای دائم سازمان ملل ارایه کند که آنها را از دخالت جمهوری اسلامی ایران، مطمئن کند. درصورتیکه همه اعضای دائم شورای امنیت موافق با عربستان سعودی باشند، این احتمال وجود دارد که ایران را ملزم به جبران خسارت واردشده به عربستان سعودی کند.
رایجترین شیوه جبران خسارت، «پرداخت غرامت» است؛ شورای امنیت سازمان ملل چنین تجربهای دارد و قبلا، در زمان رهبری صدام، عراق را به دلیل تجاوز به کویت، محکوم به پرداخت غرامت از محل فروش نفت کرده بود. این تعهد حتی پس از سقوط صدام و تغییر حکومت عراق معتبر باقی ماند و دولت عراق مجبور شد تا آخرین قسط از غرامتهای تعیینشده به کویت را از محل صدور میزان مشخصی از نفت، پرداخت کند.
.
.مطالب مرتبط:
انگیزههای احتمالی ایران برای حمله به تاسیسات نفتی عربستان؛ حال مشتزنی که چند مشت خورده
ثبت نظر