در کوچه‌پس‌کوچه‌های یکی از محلات شهر لاهه، نزدیکی سفارت ایران در هلند، ساختمان بزرگ و مجللی قرار دارد که کار آن به شیوه‌‌ای بی‌سابقه، مختص رسیدگی به شکایت‌های فقط دو کشور جهان از یکدیگر است. این ساختمان دیوان داوری دعاوی ایران- ایالات‌متحده است.
درحالی‌که رهبران جمهوری اسلامی ایران و ایالات‌متحده یکدیگر را با غیردیپلماتیک‌ترین تعابیر خطاب قرار می‌دهند و متهم می‌کنند، شش حقوقدان ایرانی و آمریکایی همراه سه حقوقدان دیگر از ملیت‌های دیگر به‌عنوان ۹ قاضی و داور دیوان داوری دعاوی ایران- آمریکا، به شکلی دموکراتیک به شکایت‌های دو کشور از یکدیگر رسیدگی می‌کنند.
دیوان داوری دعاوی ایران- ایالات‌متحده نتیجه اشغال سفارت آمریکا در تهران، گروگان‌گیری دیپلمات‌ها و قطع کامل روابط دو کشور که زمانی مناسبات بسیار گرمی باهم داشتند.
چند روز پیش از پایان گروگان‌گیری ۴۴۴ روزه در تهران، دو کشور با هدف حل‌وفصل صدها اختلافاتی که بین ایران و آمریکا بروز کرده بود این دیوان را تاسیس کردند. تا امروز که چهل سال از گروگان‌گیری می‌گذرد، این دیوان به ۴ هزار پرونده شکایت رسیدگی کرده است.
تعهدی که آمریکا به آن پایبند مانده است
دیوان ۹ داور دارد که هر یک از طرفین سه نفر را نصب می‌کنند و سه داور دیگر از کشورهای ثالث توسط شش داور به‌طور توافقی انتخاب می‌شود.
پس از شروع گروگان‌گیری در تهران و خودداری جمهوری اسلامی ایران از پایان دادن به این وضعیت، ایالات‌متحده پرونده‌‌ای نزد دیوان بین‌المللی دادگستری در دادگاه لاهه علیه ایران طرح کرد. خواسته آمریکا رفع فوری اشغال از سفارت و آزادی کارکنان آن بود اما ایران نه‌تنها در دادگاه شرکت نکرد که حتی از پذیرش رای دیوان که مهمترین مرجع دادگستری در جهان است، خودداری کرد.
بااین‌همه روشن بود که رد حکم دیوان هزینه اعتباری فراوانی برای جمهوری اسلامی ایران خواهد شد. احتمال اینکه دولت یا اتباع آمریکایی در مورد خسارات و صدمات ناشی از تصرف سفارت، اقدام به طرح دعوا علیه ایران یا گروگان‌گیران ایرانی کنند، فراوان بود برای همین در جریان پایان دادن به گروگان‌گیری، ایران از ایالات‌متحده تعهد گرفت که فورا دعوایی را که علیه ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح بود پس بگیرد و در آینده هم از طرح هرگونه شکایت حقوقی بابت گروگان‌گیری در تهران و اشغال سفارت خودداری کند.
علیرغم تلاطم فراوان در روابط ایران و آمریکا، ایالات‌متحده تاکنون به این توافق پایبند بوده و علیرغم اینکه امکان قانونی برای شکایت از اعمال و رفتار ایران داشته، از این کار خودداری کرده است. کنگره آمریکا تاکنون تلاش‌هایی برای لغو این تعهد انجام داده اما دولت ایالات‌متحده به آن وفادار بوده است.
بر اساس فشاری که جمهوری اسلامی ایران با نگه‌داشتن گروگان‌ها به ایالات وارد کرد، این کشور متعهد شد که کارکنان سفارت سابق امریکا در تهران، از اقامه دعوا در محاکم امریکا یا مراجع بین‌المللی علیه ایران هم محروم شوند. دولت آمریکا تاکنون به این تعهد هم پایبند مانده و جلوی شکایت گروگان‌های سابق از جمهوری اسلامی ایران را گرفته است اما اختلاف دو کشور تنها در این زمینه نبود.
یک دادگاه مدرن در لاهه به‌جای محاکم شرع در تهران
شرکت‌ها، بانک‌ها، اتباع دو طرف، سهامداران ایرانی و آمریکایی و سازمان‌های دولتی ایران و آمریکا در سال‌های پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ همکاری‌های گسترده‌‌ای باهم داشتند که انقلاب، مصادره، گروگان‌گیری و اشغال سفارت و سرانجام قطع رابطه دو کشور مانع از رسیدگی و تعیین تکلیف طرف‌ها شده بود.
بازپرداخت وام‌های ایران از بانک‌های آمریکا و برخی از پروژه‌های عمرانی که مصادر شده بود همچون ساخت شهرک اکباتان در تهران باید در دادگاه رسیدگی می‌شد و حقوق ضایع‌شده افراد و نهادها تا حد امکان جبران می‌شد.
ایران دادگاه‌های ایالات‌متحده را قبول نداشت و نگران بود که با باقی ماندن پرونده‌های شکایت در دادگاه‌های آمریکا، مصونیت قضایی ایران کم‌کم از بین برود. دادگاه‌های ایران هم که حاکمان شرع در آن مستقر شده بودند و در چند دقیقه حکم اعدام صادر و اجرا می‌کردند از رویه حقوقی قابل دفاعی برخوردار نبود که بشود رفع اختلاف‌های دو کشور را به آن سپرد.
یکی از توافقات مهم ایران و ایالات‌متحده برای حل‌وفصل بحران گروگان‌گیری، ارجاع اختلافات مالی و حقوقی به داوری بی‌طرف بوده است. دو کشور طی بیانیه برای حل‌وفصل دعاوی میان خود «دیوان داوری ایران- آمریکا» را تاسیس کردند و محل آن را هم در شهر لاهه قرار دادند که اصلی‌ترین محل حضور حقوقدان‌های بین‌المللی است.
با توافق دو کشور، ارجاع دعاوی به دیوان داوری، پرونده اتباع و شرکت‌های آمریکایی که در محاکم ایالات‌متحده مطرح شده بود، مختومه شد و رسیدگی به این دعاوی در صلاحیت انحصاری دیوان قرار گیرد. یک بانک هلندی هم تعیین شد تا حساب‌های تضمینی و پول‌های دو کشور در آن نگهداری شود تا پس از صدور حکم، به طرف دارای حق، پرداخت شود و در ضمن از خطر توقیف هم مصون باشد.
با مهیا شدن مقدمات لازم، دیوان داوری ایران- آمریکا از دهم تیر۱۳۶۰ رسما آغاز به کار کرد. پیش از آن، داوران دو دولت ایران و آمریکا در «کاخ صلح» محل برگزاری دیوان بین‌المللی دادگستری (دیوان لاهه) حاضر شدند و سه داور دیگر را هم انتخاب کردند. یکی از مهمترین شکایت‌های جمهوری اسلامی ایران به دیوان درخواست استرداد اموال «محمدرضا شاه» و خانواده پهلوی بود که اساسا گروگان‌گیری در تهران یکی از اهداف آن بود.
۵۹ شکایت از فرح پهلوی و خواهران شاه
ایالات‌متحده بر اساس تعهدی که کرده بود به جمهوری اسلامی اﯾﺮان اجازه داد فعالیت‌هایی را ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و اﺳﺘﺮداد اﻣﻮال ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻬﻠﻮی در خاک امریکا انجام دهد. ایران می‌خواست با شکایت به دیوان داوری ایران-آمریکا اموال احتمالی شاه را در آمریکا مصادره کند. جمهوری اسلامی ایران ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺪام وﮐیل و ﮐﺎرآﮔﺎﻫﺎن ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻃﺮح دﻋﺎوی در ﻣﺤﺎﮐﻢ اﻣﺮﯾﮑﺎ، تلاش‌هایی برای شناسایی این اموال احتمالی انجام داد وﻟﯽ به‌استثنای ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد، ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮال دو ﻧﻔﺮ از اعضای خانواده پهلوی یعنی اﺷﺮف و ﺷﻤﺲ، ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت قابل‌توجهی ﮐﻪ وﺟﻮد چنین اموالی را تایید کند، دست پیدا نکرد.
جمهوری اسلامی ایران سپس ۵۹ شکایت علیه «فرح پهلوی» همسر محمدرضا شاه، اشرف، شمس و فاطمه خواهران آخرین شاه ایران در دادگاه‌های کالیفرنیا مطرح کرد که از سوی دادگاه به دلیل نبود ادله کافی رد شد.
دیوان از تاسیس زمان تاکنون به‌طور متوسط هر سه روز یک‌بار درباره یکی از اختلاف دو کشور حکم صادر کرده است. با تاسیس این دیوان قرار بود که مصونیت دولت ایران در آمریکا مخدوش نشود اما سه سال بعد یک اتفاق دیگر به این مصونیت پایان داد.
آبان سال ۱۳۶۲ در سومین سالگرد گروگان‌گیری تهران، کامیونی حامل صدها کیلوگرم مواد منفجره، خود را به استراحتگاه صلح‌بانان نیروهای چندملیتی در لبنان کوبید و ۲۴۰ نظامی آمریکایی را کشت و شمار کثیر دیگری را دچار معلولیت‌های جسمی شدید و دایمی کرد. دولت ایالات‌متحده آمریکا، در دی ۱۳۶۲ جمهوری اسلامی ایران را مطابق اختیاری که قانون مصوب کنگره داده بود، دولت حامی تروریسم معرفی کرد. این تصمیم زمینه‌ساز لغو مصونیت دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در آمریکا شد که مقام‌های ایرانی می‌خواستند با تاسیس دیوان داوری ایران- آمریکا مانع آن شوند.
ماموریت دیوان داوری ایران-آمریکا رسیدگی به اختلافات دو کشور تا مقطع گروگان‌گیری در تهران است. به اغلب این شکایت‌ها در چهار دهه گذشته رسیدگی شده و پرونده‌های زیادی دیگر در دیوان باقی نمانده است. تجربه منحصربه‌فرد دو کشور که رابطه سیاسی باهم ندارند و یکدیگر را دشمن خود می‌دانند در چهلمین سالگرد پردامنه‌ترین گروگان‌گیری در تاریخ معاصر، به انتهای خود نزدیک می‌شو.
مطالب مرتبط:
عهدنامه دوستی ایران و آمریکا به بایگانی تاریخ پیوست
۴۴۰ شکایت آیت‌الله خمینی را به فکر حل گروگان‌گیری تهران انداخت
ورود بدون ویزای سپاه و بسیج به خاک آمریکا
گروگان‌گیری در تهران؛ شوروی آیت‌الله خمینی را از تحریم بین‌المللی نجات داد
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر