آن‌چه روحانی از بازگشت فارغ‌التحصیلان ایرانی می‌گوید، درست می‌گوید؟

«حسن روحانی»، رییس‌‌جمهوری اسلامی ایران که به کوالالامپور سفر کرده، در دیدار با گروهی از ایرانیان مقیم مالزی گفته است که در روز یک و نیم نفر از فارغ‌التحصیلان ایرانی دانشگاه‌های برتر جهان از خارج به ایران برمی‌گردند.

بر اساس گفته‌های حسن روحانی، این افراد کسانی هستند که در ۱۰۰دانشگاه برتر جهان در اروپا و امریکا تحصیل می‌کردند و این بازگشت نشان می‌دهد فضا در ایران مناسب است.

«سورنا ستاری»، معاون علمی و فن‌آوری حسن روحانی تیر۱۳۹۸، یعنی شش ماه پیش از اظهارات او در مالزی، گفته بود که سالانه به‌طور متوسط حدود دوهزار دانشجو از ایران به امریکا می‌روند.

بر اساس آمار جهانی و آن‌چه مقام‌های جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌کنند، در حدود ۵۰ هزار ایرانی در دانشگاه‌های خارج از کشور مشغول به تحصیل هستند. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی بر اساس گزارش «شورای عالی انقلاب فرهنگی» در ایران، در دانشگاه‌های امریکا درس می‌خوانند که تعداد آن‌ها ۱۲ هزار نفر است.

این تعدادی است که وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری ایران از جمله برای پرداخت ارز دانشجویی از آن مطلع می‌شود وگرنه متقاضیان تحصیل در دانشگاه‌های خارج از کشور که برای دریافت ارز یا گرفتن بورسیه اقدام نمی‌کنند، تعداد قابل توجهی هستند که در آمارهای رسمی ایران به عنوان دانشجوی خارج از کشور ثبت نمی‌شوند.

برای راستی آزمایی اظهارات حسن روحانی درباره رقم بازگشت فارغ‌التحصیلان ایرانی، تازه‌ترین آمار اعضای کابینه خود او را مورد استناد قرار می‌دهیم. اگر سالانه دو هزار دانشجو از ایران فقط به امریکا می‌روند، به معنای این است که روزانه بیش از پنج دانشجو کشور را به مقصد دانشگاه‌های ایالات متحده ترک می‌کنند. در حالی که رقم بازگشت آن‌ها سالانه کمتر از ۵۵۰، با روزی یک و نیم نفر است. این تعداد به جز دانشجویان ایرانی عازم کانادا به عنوان دومین مقصد دانشجویان ایرانی است.

بنابراین، حتی اگر آمار ارایه شده از سوی حسن روحانی را می‌شد درست فرض کرد، سالی دو هزار دانشجو ایران را به قصد ایالات متحده ترک می‌کنند در حالی که فقط ۵۵۰ فارغ‌التحصیل به کشور بازمی‌گردد.

بنابراین، حتی اگر در دقت آمار ارایه شده روحانی تردید جدی هم وجود نداشته باشد، این آمار مایه مباهت نیست. حال آن که درباره خود آمار چند سوال اساسی وجود دارد:

اول این که آیا آمار ارایه شده شامل افرادی است که برای سفر به ایران می‌آیند یا برای ادامه زندگی، به زادگاه خود باز می‌گردند؟
دوم این که از آماری که حسن روحانی درباره بازگشت فارغ‌التحصیلان می‌دهد، چه تعدادی پس از مدت زمانی معقول می‌توانند شغل مناسب پیدا کنند و باز هم علاقه‌مند به ادامه حضور در ایران هستند؟
سوم این که آیا این آمار شامل کسانی هم می‌شود که به دلیل گرانی ارز و افت ارزش ریال، دیگر قادر به تامین هزینه‌های تحصیلی در مقاطع بالاتر نیستند؟

علاوه بر تردید درباره آمار حسن روحانی، شواهد تجربی هم نشان دهنده فضای مناسب در ایران و خیل بازگشت فارغ‌التحصیلان نیست. آمار ناکامی دولت در ایجاد شغل، کمبود منابع مالی و رکود شدید اقتصادی همراه با تورم بالا، انگیزه‌ساز مهاجرت معکوس و بازگشت به کشور نیست.

هم‌زمان با ارایه آمار بازگشت سالی ۵۴۷ فارغ‌التحصیل از دست کم دو هزار دانشجوی خارج شده در سال، «حسین راغفر»، جامعه‌شناس ایرانی گفته تمایل شدید به مهاجرت از ایران، نوعی «شورش» است.

پس از سرکوب اعتراضات آبان ۱۳۹۸ در ایران، مشخص شده است که کلمه فارسی «مهاجرت» بیشترین جست‌وجو را در «گوگل» در کشور ایران داشته است؛ وضعیتی متفاوت از تصویری که حسن روحانی ارایه داده است.