تاریخ ایران و جهان به زندگی و سرنوشت چهره‌ها گره خورده است. هر یک خشتی گذاشته‌اند تا سقفی پدیدار شود؛ خشت‌هایی که گاه به قیمت زندگی و جان‌شان تمام شده است. در این معماری عظیم، زنان و مردان بسیاری نقش آفریده‌اند.
از سوی دیگر، در تاریخ جهان بسیاری از زنان و مردان نیز به دلیل استعداد شگرف آن‌ها برای تخریب و نابودی ساخته‌های دیگران، «تأثیرگذار» نام‌گرفته‌اند.
زنان ایرانی، نویسنده برگ‌های بسیاری از کتاب تاریخ ۲۰۰ سال اخیر ما بوده‌اند؛ چه به دلیل تأثیر مثبت بسیاری از آن‌ها در افزایش آگاهی عمومی، کاهش تبعیض علیه زنان، ارتقای سواد و موقعیت اجتماعی، مقابله با فشارهای مذهبی، مشارکت در پروژه‌های علمی، سیاست‌ورزی، موسیقی و سینما و چه به دلیل تأثیر بعضی از آن‌ها در تشویق به خشونت، گسترش جهل و جزم‌اندیشی و سوءاستفاده از قدرت مالی و اقتصادی در جهت منافع خود.
مجموعه «زنان تأثیرگذار» «ایران‌وایر» یک مقدمه است. افرادی که نام‌شان در این فهرست آمده است، نماینده برخی اقشار جامعه هستند که هر روز در ایران و کشورهای دیگر بر زندگی خانواده و اجتماع خود تأثیر می‌گذارند. بدیهی است که همه فعالیت‌ها و یا تمام افراد حاضر در این مجموعه مورد تأیید «ایران‌وایر» نیستند اما تأثیرگذاری هیچ‌یک از افراد این لیست را نمی‌شود کتمان کرد.
این لیست، دومین سری سلسله بیوگرافی‌های زنان تأثیرگذار ایران است که به‌مرور تکمیل می‌شود. از مخاطبان «ایران‌وایر» درخواست داریم تا پیشنهادات خویش را برای غنای این مجموعه با ما در میان بگذارند.
***
با حرکات دست و کلامی قدرتمند می‌خواند: «همه رخش اندیشه را زین کنیم، جهان را به شه‌نامه آذین کنیم، هر آن کس که شه‌نامه خوانی کند، چه مرد و چه زن پهلوانی کند.»
نامش در میان نقالان، «گردآفرید» است. «فاطمه حبیبی‌زاد» در هنر نقالی نام گردآفرید، اسطوره زن «شاهنامه» را انتخاب کرد. گردآفرید از شاه‌دختان شاهنامه و تنها زنی است که سوار بر اسب و کلاه‌خود بر سر، هم‌پا و هم‌‍شانه با مردان زمانه‌اش به میدان جنگ می‌آمد.
فاطمه حبیبی‌زاد هم یکی از معدود زنانی بود که بدون توجه به تبعیض‌های جنسی وجنسیتی در ایران، قدم در راه نقالی حرفه‌ای گذاشت؛ هنری که پیش از این در انحصار مردان بود. او امروز از مشهورترین شاهنامه‌خوانان و از اولین زنان ایرانی است که نقالی می‌کند.
گردآفرید نقالی را این‌گونه تعریف می‌کند: «نقالی يعنى نمايشى كه بر اساس داستان‌هاى ملى (شاهنامه) و داستان‌هاى بومى برگزار و اجرا مى‌شود همراه با حركات رزمى و نمايشى مثل دست‌زدن، پا كوبيدن، رجز خواندن و معركه گرفتن، چم و خم‌ها، چرخيدن‌ها، عصا به دست گرفتن و كمند انداختن و...»
فاطمه حبیبی‌زاد متولد شهر اهواز است. هفتم بهمن ۱۳۵۵ به دنیا آمده و نامش در کنار «ساقی عقیلی»، زن ایرانی که به زبان انگلیسی نقالی و شاهنامه‌خوانی می‌کند، در سند پشتیبانان پرونده ثبت نقالی در یونسکو آمده است.
او گفته از نوجوانی دل در گروه متون کهن، به ویژه شاهنامه فردوسی داشته و همین امر موجب شده است در زمان تعیین رشته دانشگاهی، کارشناسی موزه را در دانشکده میراث فرهنگی انتخاب کند.
حبیبی‌زاد هم‌چنین از نخستین زنانی است که در جشنواره‌ها و فستیوال‌های هنری خارج از کشور به اجرای نقالی و نمایش‌های فولکلور ایرانی پرداخته و در راه شناختن آثار کهن ایرانی تلاش کرده است.
یکی از برجسته‌ترین و پیشکسوتان عرصه نقالی در ایران، «ولی‌الله ترابی»، مشهور به «مرشد ترابی» است. گردآفرید از شاگردان او است. مرشد ترابی که دستی بر نوشتن داستان هم داشت، سال ۱۳۹۲ درگذشت.
گردآفرید می‌گوید ولی‌الله ترابی اثر شگرفی بر او و حرفه‌اش گذاشته است: «همیشه خودم را به برنامه‌هایش می‌رساندم و از نقالی‌هایش یادداشت برمی‌داشتم. اگر می‌توانستم، ضبط می‌کردم. آشنایی با او باعث شد بدانم با هنری گسترده و متنوع روبه‌رو هستم. شیوه‌های نقالی در هر جغرافیایی متفاوت بود. شاهنامه شاید منبع و الهام‌بخش همه نقالان باشد اما هر شهر و روستایی هنرمندانش قصه‌های بومی سرزمین خود را اجرا می‌کنند.»
او در همین بررسی، کشف کرده بود نقالی در برخی استان‌ها، مثل سیستان و بلوچستان، کردستان، آذربایجان و چهارمحال و بختیاری، شیوه‌های متنوع، منحصر به فرد و متفاوت با تهران دارد.
تلاش، پشتکار و همت بلند فاطمه حبیبی‌زاد باعث شد در اختتامیه جشنواره‌های نمایش‌های آیینی سنتی در سال ۱۳۸۰ که در سالن اصلی «تئاتر شهر» تهران برگزار شده بود، مرشد ترابی او را «شاگرد خلف» خود بخواند و عصایی را که پیش‌تر قصد داشت به یکی از نقالان مرد ببخشد، به رسم هدیه به گردآفرید بدهد: «من سال‌ها در محیط‌هایی برای کسب اطلاعات درمور نقالی حضور داشتم که پیش‌تر در انحصار مردان بود؛ قهوه‌خانه‌ها، خانقاه‌ها و روزخانه‌ها. در محضر دراویش و نقالان شاهنامه، فن کار را آموختم. استاد مسلم من، مرشد ترابی همه این‌ها را دیده بود.»
اجراهای گردآفرید بسیار دیدنی هستند. او صدای رسا و گیرا، حرکاتی پخته و تسلط و قدرتی قابل توجه دارد. بسیاری از کسانی که اجراهای او را تحلیل کرده‌اند، بر این باورند که او با اجراهایش، برداشت‌های نادرست کسانی که نقالی را هنری عوامانه و سطحی می‌دانند، تغییر داده است. گردآفرید خودش اما بر این باور است که این هنر هنوز نیازمند پژوهش و واکاوی است.
به باور این هنرمند نقال، ضعف در برنامه‌های آموزشی مدارس از مهم‌ترین دلایل مهجور ماندن هنر نقالی است: «شاهنامه در برنامه‌های آموزشی مدارس جایی ندارد. به این ترتیب، بخش عظيمی از ميراث معنوى و ادبيات شفاهی ما به باد فراموشی سپرده می‌شود.»
او که حالا در امریکا ساکن است، یکی از عمده‌ترین دلایل مهاجرت خود را عدم توجه مدیران فرهنگی ایران می‌داند: «اگر مدیران فرهنگی در دولت غیرت فرهنگی داشتند، شاید بسیاری از امثال من الان در گوشه‌ای از دنیا پراکنده نمی‌شدیم.»
او پس از مهاجرت، تصمیم گرفت در معرفی هنر نقالی به جهان همه همت و تلاش خود را به کار ببندد و برای این‌کار تصمیم گرفت به نقاط متعدد دنیا سفر کند و در مراسم و مناسبت‌های فرهنگی حضور داشته باشد.
می‌گوید در زمانی که در ایران بود، محدودیت، سانسور و تبعیض‌های جنسی اجازه نمی‌داد آن گونه که دوست دارد، آزادانه به فعالیت بپردازد اما حالا که این مشکلات بر سر راهش نیستند، دارد از همه توان خودش استفاده می‌کند: «من در حوزه اجرا، راه خودم را باز کرده بودم؛ به‌طوری که به بسیاری از مناطق تهران، شهرستان‌ها و روستا‌ها دعوت می‌شدم و بیشتر هم گروه‌های مردمی مرا دعوت و حمایت می‌کردند. اما اگر در رادیو یا تلویزیون کار می‌کردم، با گرفتاری‌ها و سانسورهای زیادی مواجه می‌شدم. مدام ممنوع‌الصدا یا ممنوع‌التصویرم می‌کردند. در بخش انتشارات اگر می‌خواستم کاری منتشر کنم، گرفتاری‌هایی بود که اصلا حوصله بازگویی آن‌ها نیست. البته مشکل نشر تنها مساله شخص من نبود، همه کسانی که در حوزه نشر یا پژوهش آثار کار کرده‌اند، با این مشکل روبه‌رو هستند. البته باز هم این گرفتاری‌ها قابل تحمل بود.»
از فعالیت‌های فاطمه حبیبی‌زاد می‌توان به جمع‌آوری طومارهای کهن نقالی از مناطق مختلف ایران و هم‌چنین پژوهش در زمینه سبک‌های مختلف نقل پهلوانی و داستان‌گزاری اشاره کرد. او در حوزه شاهنامه، نقالی و آیین‌های ملی و فولکلور برای شبکه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی برنامه‌سازی کرده است.
مطالب مرتبط:
زنان تاثیرگذار ایران؛ گوهر عشقی
زنان تاثیرگذار ایران؛ دختران خیابان انقلاب
زنان تاثیرگذار ایران؛ مهشید امیرشاهی، راوی صادق انقلاب
زنان تاثیرگذار ایران؛ مهناز میرزایی اولین زن ایرانی که در معدن کار می‌کند
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر