راستی‌آزمایی سخنان محمد خاتمی؛ آیا بیشترین اشتغال در مشاغل کوچک و بنگاه‌های خرد است؟

«محمد خاتمی»، رییس‌جمهوری سابق ایران روز یک‌شنبه ۲۱ اردیبهشت‌ ۱۳۹۹ در نشست ماهانه «بنیاد باران»، از دولت روحانی خواست به وضعیت اقتصادی بنگاه‌های خرد و کوچک توجه کند و مدعی شد: «بیشترین اشتغال در بنگاه‌های خرد و کوچک است.»

خاتمی در این سخنرانی که به صورت زنده از اینستاگرام پخش می‌شد، با تاکید بر این که دولت باید تمام هم وغم خود را صرف حمایت از کسب‌وکارهای آسیب‌دیده از شیوع ویروس کرونا، به ویژه بنگاه‌های خرد و کوچک کند، تصریح کرد: «باید اولویت دولت، مشاغل کوچک و تولیدکنندگان خرد و خدمات آسیب دیده از کرونا باشد که اتفاقا عمده اشتغال ما در این جا است.»

اما آیا عمده اشتغال در ایران، در بنگا‌ه‌های کوچک و خرد است؟ سهم این بنگاه‌ها و مشاغل از اشتغال چه‌قدر است؟

تعریف بنگاه‌های خرد و کوچک

برای پاسخ به این پرسش‌ها، ابتدا باید تعریف مشخصی برای بنگاه‌های کوچک و خرد پیدا کنیم.

تعریف بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط در هر اقتصادی متفاوت است و طیف وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی را در بر می‌گیرد.

در ایران نیز تعریف این بنگاه‌ها و مصادیق تشخیص آن‌ها، بسته به دستگاه‌های مختلف، متفاوت است.

در سخنرانی «ولی‌الله سیف»، رییس کل پیشین بانک مرکزی ایران که در مرداد ۱۳۹۳ در «همایش بنگاه‌های کوچک و زودبازده» ایراد کرد، به تفاوت‌ها و جزییات این تعاریف پرداخته شد.

او گفت: «بر اساس تعریف وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت جهاد كشاورزی، بنگاه‌های كوچك و متوسط، واحدهای صنعتی و خدماتی هستند كه كمتر از ۵۰ نفر كاركن دارند.»

در آیین‌نامه اجرایی گسترش بنگاه‌های کوچک و زودبازده، به واحدهای تولیدی کالا و خدمات با کمتر از ۵۰ نفر کارکن، بنگاه کوچک اطلاق می‌شود.

اما این تعریف در تقسیم بندی مرکز آمار ایران با دقت بیشتری انجام شده است. این مركز، كسب و كارها را به چهار گروه طبقه‌بندی كرده است: «كسب و كارهای یک تا ۹ كارگر، ۱۰ تا ۴۹ كارگر، ۵۰ تا ۹۹ کارگر و بیش از ۱۰۰ كارگر.»

بر اساس تعریف مرکز آمار ایران، کسب و‌کارهای دارای تا ۱۰ نفر کارگر، بنگاه‌های خرد نامیده می‌شوند و گروه دوم، یعنی بنگاه‌های با ۱۰ تا ۴۹ کارگر، بنگاه‌های کوچک هستند. دو گروه بنگاه اقتصادی بعدی هم در تعریف مرکز آمار ایران، به ترتیب بنگاه‌های متوسط و بزرگ نام گرفته‌اند.

به نظر می‌رسد با جمع‌بندی این معیارها می‌توان به این توافق رسید که بنگاه‌های اقتصادی تا ۵۰ کارکن، به عنوان بنگاه‌های خرد و کوچک شناخته ‌شوند.

حال با روشن شدن تعریف بنگاه‌های خرد و کوچک، می‌توان به این پرسش پاسخ داد که سهم این بنگاه‌ها از اقتصاد ایران چه‌قدر ارزیابی می‌شود.

 

سهم ۹۸ درصدی خرد‌ها و کوچک‌ها از بنگاه‌های فعال

«عیسی منصوری»، معاون کارآفرینی و توسعه اشتغال وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در اسفند ۱۳۹۷ سهم بنگاه‌های خرد و کوچک را در مجموع  ۹۸.۵ درصد اعلام کرد. سهم‌بندی انجام شده از سوی معاون وزیر کار، به سهم هر کدام از این بنگاه‌ها از کل تعداد بنگاه‌های فعال اقتصادی در ایران اشاره دارد.

به گفته منصوری، سهم بنگاه‌های خرد از اقتصاد ایران ۹۶ درصد، سهم بنگاه‌های کوچک ۲.۵ درصد و ۱.۵ درصد باقی‌مانده بین بنگاه‌های متوسط و بزرگ تقسیم شده است.

البته همین ویژگی و ساختار اقتصادی ایران باعث شده است تا ۸۸ درصد بنگاه‌های اقتصادی ایران به هیچ شبکه کسب و کاری متصل نباشند و مسیر بلوغ بنگاه‌های خرد به کوچک و پس از آن، مسیر دشواری باشد؛ آن‌چنان که برخی از این بنگاه‌ها در طی کردن این مسیر یا از بین می‌روند یا این‌که جذب بخش غیررسمی می‌شوند.

باید توجه داشت با این که به لحاظ تعداد، بنگاه‌های خرد و کوچک تعداد بیشتری از کل بنگاه‌های اقتصادی ایران را تشکیل می‌دهند اما سهم آن‌ها از کل ارزش افزوده ایجاد شده در اقتصاد کشور متناسب با تعدادشان نیست. ضمن آن که هم‌چنان پرسش اصلی بی‌پاسخ مانده که آیا بیشترین اشتغال در بنگاه‌های خرد و کوچک جای گرفته است؟

اشتغال صنعتی، محصول بزرگ‌ها است

بر اساس گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت، تا پایان سال ۱۳۹۲، تعداد کارگاه‌های کمتر از ۵۰ نفر کارکن دارای پروانه بهره‌برداری صنعتی در کشور ۸/۸۲ هزار واحد بوده است که سهمی معادل ۵/۹۱ درصد از کل تعداد واحدهای دارای پروانه بهره‌برداری صنعتی را به خود اختصاص داده‌اند.

 با این وجود، سهم این واحدها از سرمایه و اشتغال کل واحدهای صنعتی به ترتیب ۴/۲۴ و ۲/۴۱ درصد بوده است.

در نقطه مقابل، کارگاه‌های ۵۰ نفر کارکن و بیشتر با وجود سهم پایین خود از تعداد پروانه‌های بهره‌برداری موجود، سهم ۶/۷۵ و ۸/۵۸ درصدی به ترتیب از سرمایه و اشتغال کل واحدهای صنعتی را به خود اختصاص داده بودند که به مراتب بیشتر از کارگاه‌های کمتر از ۵۰ نفر کارکن بود.

در گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد و به موضوع الگوی تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط ‌پرداخته بود، آمار تعداد شاغلان کارگاه‌ها به تفکیک کارکنان طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ اعلام شد.

البته در این گزارش، آماری از میزان اشتغال صنعتی در بنگاه‌های خرد با کارکنان کمتر از ۱۰ نفر نیامده و آمار اشتغال صنعتی به تفکیک بنگاه‌های کوچک، متوسط و بزرگ منتشر شده بود.

بر اساس این آمار، درصد اشتغال در کارگاه‌های بزرگ با بیش از ۱۰۰ نفر کارکن، در محدوده ۶۳.۶ تا ۶۹.۳ درصد در نوسان بوده است.

سهم اشتغال در کارگاه‌های کوچک با تعداد کارکن ۱۰ تا ۴۹ نفر، رقمی در حدود ۱۸.۹ تا ۲۴.۸ درصد و بالاخره سهم اشتغال صنعتی در کارگاه‌های متوسط با تعداد کارکنان ۵۰ تا ۹۹ نفر در این دوره زمانی، بین ۱۱.۵ تا ۱۲.۰۵ درصد در نوسان بوده است.

عمده اشتغال در حوزه خدمات

در عین حال، گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت بازار کار کشور در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که بخش خدمات با سهمی بیش از ۵۰ درصد، بیشترین میزان اشتغال را به خود اختصاص داده است.

کمتر از ۵۰ درصد باقی‌مانده از کل نیروی شاغل ایران نیز در بخش‌های صنعت و کشاورزی اشتغال داشتند. به استناد سخنان عیسی منصوری، معاون وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، بخش خدمات در ایران را عمدتا بنگاه‌های خرد و کوچک با فعالیت‌های توزیعی تشکیل می‌دهند.

اما شاید صریح‌ترین پاسخ به پرسش اصلی ما را که آیا بیشترین اشتغال در بنگاه‌های خرد و کوچک جای گرفته است یا نه، بتوان در اظهار نظر عیسی منصوری یافت که در آبان ماه ۱۳۹۸ گفته بود: «۸۵ درصد اشتغال کشور متعلق به صنایع خرد و کوچک است.»

جمع‌بندی

محمد خاتمی، رییس بنیاد باران و رییس جمهوری سابق ایران در سخنانی گفته است: «بیشترین اشتغال در مشاغل کوچک و تولیدکنندگان خرد است.» 
«ایران‌وایر» این ادعا را مورد بررسی قرار داده است. ولی‌الله سیف، رییس کل پیشین بانک مرکزی در تابستان ۱۳۹۳گفته بود که سهم کارگاه‌های کمتر از ۵۰ نفر کارکن در سال ۱۳۹۲ از کل پروانه‌های بهره‌برداری صنعتی ۹۱.۷ درصد بوده است.

با این حال، به گفته سیف، سهم کارگاه‌های کمتر از ۵۰ نفر کارکن از اشتغال در آن سال، ۴۱.۲ درصد بوده است و کارگاه‌های بزرگ صنعتی با ۱۰۰ نفر کارکن و بیشتر، با وجود کمتر بودن به لحاظ تعداد پروانه بهره‌برداری موجود، سهمی ۵۸.۸ درصدی از اشتغال داشته‌اند.

اما بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸  بیشترین سهم اشتغال در میان بخش‌های مختلف اقتصادی، به بخش خدمات اختصاص یافته است که به تنهایی بیش از نیمی از شاغلان در این بخش اشتغال داشتند. یکی از ویژگی‌های بخش خدمات در ایران، کوچک و خرد بودن واحدهای فعال در این بخش و توزیعی بودن آن‌ها است.

بر اساس گزارش‌های سالانه مرکز آمار از بازار کار ایران، بخش صنعت در سال ۱۳۹۸ از اشتغال ایران سهمی ۳۲ درصدی داشته و ۱۷.۷ درصد از کل شاغلان در همین سال در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت بوده‌اند.

بررسی‌های «ایران‌وایر» منجر به شناسایی عدد مشخصی برای سهم بنگاه‌های خرد و کوچک از کل اشتغال در ایران نشد اما از آن‌جا که گزارش‌های رسمی حاکی از اشتغال بالای ۵۰ درصد بخش خدمات هستند و بخش خدمات عموما به بنگاه‌های خرد و کوچک اختصاص دارند، «ایران‌وایر» به ادعای محمد خاتمی، رییس‌جمهوری سابق ایران مبنی بر این که بیشترین اشتغال در بنگاه‌های خرد و کوچک است، نشان «حقیقت دارد» می‌دهد.

حقیقت دارد: وقتی اظهاری با مدارک و واقعیات ثبت‌شده پشتیبانی شود.