فرهنگ اصطلاحات روزمره مسئولان قوه قضاییه؛ از حبس تعلیقی تا قرار کفالت

فرامرز داور

مقام‌های قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران به‌طور روزانه و در خبرها از اصطلاحات قضایی برای شرح پرونده متهمان استفاده می‌کنند که ممکن است برای شهروندان ایرانی محل سوال باشد، در این فرهنگ مختصر تلاش کرده‌ایم این اصطلاحات را به شکل ساده توضیح دهیم.

***

مرحله دادسرا: نهاد قضایی است که ماموریت آن کشف جرم، تعقیب متهم، اقامه دعوی و سرانجام تشکیل پرونده و اعلام‌جرم از سوی دادستان یا صدور منع تعقیب است. دادسرا اختیار محاکمه افراد را ندارد. وقتی مقام‌های قضایی جمهوری اسلامی ایران می‌گویند پرونده‌ای در مرحله دادرسی است به معنی انجام مراحل مقدماتی و آغاز روند قضایی است که ممکن است به منع تعقیب یا ارسال موضوع به دادگاه ختم شود.

مرحله دادگاه: درصورتی‌که پرونده‌ای از سوی دادسرا یعنی دادستان یا در شهرهای کوچک از سوی دادرس تشکیل شود و اعلام‌جرمی صورت بگیرد، موضوع به دادگاه برای محاکمه ارجاع می‌شود.

قرار بازداشت: معنای قرار بازداشت، دستوری است که مقام قضایی برای دستگیری متهمی صادر می‌کند که احتمال فرار او یا تبانی یا از بین بردن مدارک و اسناد احتمالی اتهام وجود داشته باشد. قرار بازداشت حکم دایمی نیست بلکه یک دستور موقت و کوتاه‌مدت است که در صورت لزوم تمدید می‌شود. در صورت تمدید، قرار بازداشت نباید از طول مدت مجازاتی که فرد به ظن یا اتهام آن دستگیر شده، بیشتر باشد.

حبس تعلیقی: طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران برخی از مجازات‌های تعزیری در صورت تصمیم قاضی قابل تعلیق شدن است به این معنی که فرد از سوی قوه قضاییه محکوم شده اما اجرای حکم او به تشخیص قاضی از یک تا پنج سال اجرا نمی‌شود به‌شرط اینکه فرد محکوم‌شده مجددا مرتکب جرم مشابه نشود. درصورتی‌که دوره تعلیق حکم بگذرد و فرد محکوم مجددا از سوی قوه قضاییه محکوم نشود پس از حداکثر پنج سال احتمال اجرای حکم منتفی می‌شود اما درصورتی‌که طی دوره تعلیق، محکومیت مشابهی بگیرد، هم حکم تعلیق شده قبلی و هم حکم جدید با اجرا می‌شود.

حبس تعزیری: حبس تعزیری در قوانین جمهوری اسلامی برای آن دسته از جرایمی است که در شرع اسلام مجازات دقیق آن تعیین نشده و تصمیم‌گیری درباره آن به حاکم اسلامی و نماینده یعنی قاضی واگذار شده است. این حبس برخلاف حبس تعلیقی، قطعی است اما در درصورتی‌که در حکم دادگاه پیش‌بینی شده باشد، قابل‌تبدیل به جریمه مالی است.

آزادی با قرار وثیقه: درصورتی‌که فردی با قرار بازداشت دستگیر و زندانی شود اما تحقیقات درباره او ادامه داشته باشد یا تا زمان برگزاری دادگاه احتمال فرار، تبانی یا از بین بردن مدارک وجود نداشته باشد، قاضی می‌تواند مظنون یا متهم را با صادر کردن قرار وثیقه موقتا آزاد کند. مبلغ وثیقه را قاضی معلوم می‌کند. وثیقه به‌طورمعمول باید پول نقد یا سند املاک و مستغلات باشد که حداقل ارزش آن به‌اندازه وثیقه تعیین‌شده از سوی قاضی باشد.

آزادی با قرار کفالت: درصورتی‌که قاضی تشخیص دهد احتمال فرار یا تبانی یا از بین بردن شواهد از سوی مظنون یا متهم بازداشت‌شده وجود ندارد، می‌تواند با صدور قرار کفالت وی دستور آزادی او را صادر کند. آزادی با قرار کفالت مثل آزادی با قرار وثیقه یک دستور موقت تا زمان حکم قطعی دادگاه است. در قرار کفالت یک فرد معتبر به قوه قضاییه تضمین می‌دهد که هر زمان لازم بود، مظنون یا متهم خود را مجددا به مقام‌های قضایی معرفی خواهد کرد.

حکم بدوی: حکمی که از سوی دادگاه اولیه صادر می‌شود، در اصطلاح حکم بدوی نام دارد و غیرقطعی است. متهم می‌تواند ظرف مدتی که بیش از سه هفته نیست، به حکم دادگاه اعتراض کند.

حکم تجدیدنظر: درصورتی‌که متهمی به حکم صادرشده علیه خود معترض باشد، می‌تواند از آن به دادگاه تجدیدنظر شکایت کند. حکمی که دادگاه تجدیدنظر صادر می‌کند، قطعی و لازم‌الاجرا است و نباید از حکم صادرشده دادگاه بدوی علیه متهم، سنگین‌تر باشد. در مواردی غیر از حکم اعدام، حکم دادگاه تجدیدنظر بلافاصله پس از صدور اجرا می‌شود اما اعتراض به آن با در نظر گرفتن شرایطی هنوز مطابق قوانین جمهوری اسلامی امکان‌پذیر است.

تاییدیه دیوان عالی کشور: دیوان عالی کشور نهادی است که صدور احکام دادگاه‌های ایران را از نظر شکلی و آیین‌نامه بررسی می‌کند. به‌بیان‌دیگر دیوان عالی کشور مجددا دست به محاکمه متهم از نظر اینکه او مرتکب تخلف شده یا نه نمی‌زند بلکه صرفا شیوه برگزاری دادگاه و میزان مجازات تعیین‌شده با دلیل محکومیت را تطبیق می‌دهد. در احکام اعدام، قبل از اجرای حکم دیوان عالی کشور حتما باید رای دادگاه را تایید کند. در موارد متعددی دیوان عالی کشور اشکالاتی به رای صادرشده وارد کرده و مجددا پرونده را به برای رسیدگی دوباره به دادگاه فرستاده است.

اعاده دادرسی: ازجمله روش‌های فوق‌العاده شکایت از احکام دادگاه، اعاده دادرسی یعنی محاکمه مجدد و برگشت از حکم صادر شده است. پذیرش اعاده دادرسی از سوی قوه قضاییه به معنی پذیرش اشتباه در صدور رای است، به همین دلیل درخواست اعاده دادرسی در موارد نادری پذیرفته می‌شود. تمامی احکام صادرشده از سوی دادگاه‌های مدنی، کیفری و دادگاه ویژه روحانیت قابل اعاده دادرسی است.

ضابط قضایی: ضابطان، مامورانی غیرقضایی هستند که تحت نظارت قوه قضاییه در کشف جرم، حفظ آثار و علایم و جمع‌آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی مشارکت می‌کنند. ماموران حفاظت اطلاعات نیروهای مسلح جمهوری اسلامی (ارتش، سپاه، بسیج، نیروی انتظامی)، وزارت اطلاعات ازجمله ضابطین قضایی هستند. این افراد اجازه بازداشت ندارند اما قوانین جمهوری اسلامی به آن‌ها اختیار داده درصورتی‌که «جرم مشهودی» در حال وقوع باشد، مظنون یا متهم را بازداشت کنند.

آزادی مشروط: مطابق قوانین جمهوری اسلامی ایران اعطای آزادی به بخشی از محکومان به زندان پیش از پایان دوره کامل محکومیت آن‌ها، آزادی مشروط نام دارد. درصورتی‌که فرد متهم بیش از دوسوم دوره محکومیت خود را طی کرده باشند و محکومیت او به دلیل امنیتی نباشد، با نظر قوه قضاییه می‌تواند مشمول آزادی مشروط شود. درصورتی‌که مدت حبس فرد کمتر از پنج سال باشد، باید نصف دوره زندان را طی کرده باشد.

عفو رهبری: رییس قوه قضاییه ایران اختیار دارد هرساله به مناسبت اعیاد مذهبی و ملی فهرستی از زندانیانی را که مرتکب جرایم غیرامنیتی شده‌اند برای اعطای عفو به رهبر جمهوری اسلامی پیشنهاد دهد. وی پس از بررسی این فهرست، درخواست رییس قوه قضاییه را تایید می‌کند که به این شیوه مطابق قوانین جمهوری اسلامی عفو رهبری می‌گویند.

 

مطالب مرتبط:

قوه قضاییه دوره رئیسی؛ مجری خوب اوامر نظام

کارنامه صادق لاریجانی در دوران ریاست قوه قضاییه: از مرگ در بازداشتگاه‌ها تا افزایش اعدام

انتخاب ابراهیم رئیسی برای ریاست قوه قضاییه؛ پاداش یک جنایت‌کار