«حسن روحانی»، رییس‌جمهور، روز پنجشنبه ۱۹تیر۱۳۹۹، در سیزدهمین هفته از افتتاح طرح‌های مهم و ملی در حوزه‌های مختلف با شعار «تدبیر و امید برای جهش تولید»، با اشاره به متعادل نبودن بازار ارز مدعی شد: «مسدود بودن مرزها به دلیل شیوع ویروس کرونا، باعث گرانی نرخ ارز در بازار شد.» او در تشریح گفت: «متعادل نبودن بازار ارز به دو دلیل است؛ یکی اینکه در فروردین و اردیبهشت و حتی اسفند در این سه ماه، صادرات دچار مشکل شد؛ یعنی از ماه اسفند مرزهای کشور با همسایگان تقریبا همه مرزها، هم غرب، هم شرق، همه این‌ها بسته بود. در اسفند و فروردین بسته بود و به‌تدریج در اردیبهشت شروع به بازگشایی شد؛ بنابراین در صادرات وقفه‌ای در این دو ماه ایجاد شد که آثار آن وقفه را امروز می‌بینیم. مشکل بعدی اینکه برخی از عزیزان صادرکننده، اجناسی را صادر کردند، بعضی از آن‌ها سروقت ارز را برگرداندند اما متاسفانه افرادی هم داریم که در سال گذشته در صادرات کوشا و فعال بودند، اما به‌موقع ارز حاصل از صادرات خود را برنگرداندند.»
آیا رشد تصاعدی نرخ ارز در ایران ریشه در مسدود بودن مرزها دارد؟ آیا کرونا دلیل اصلی گرانی قیمت ارز یا کاهش ارزش پول ملی در ایران است؟ «ایران‌وایر» در این گزارش با بررسی دلایل افزایش قیمت ارز و بررسی متغیرهای تاثیرگذار، می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد.
توقف صادرات و کاهش درآمد ارزی
مسدود شدن مرزها به دلیل شیوع بیماری کرونا و کاهش حجم صادرات ایران در ۳ ماهه اول سال ۱۳۹۹ یک واقعیت غیرقابل کتمان و تاثیرگذار در افزایش نرخ ارز است. «مهدی میراشرفی»، رییس کل گمرک ایران حجم تجارت خارجی ایران در سه‌ماهه اول سال ۱۳۹۹ را ۱۴ میلیارد دلار اعلام کرده و گفته: «از این میزان، رقم صادرات غیرنفتی شش میلیارد دلار است. این رقم حاکی از این است که میزان درآمد صادراتی ایران در این مدت نسبت به مدت مشابه سال گذشته نصف شده است.» به گفته مهدی میراشرفی، در سه‌ماهه اول امسال میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی ۶٫۳ میلیارد دلار و میزان واردات کالا به کشور ۷٫۶ میلیارد دلار بوده است؛ یعنی هم صادرات کم شده و هم واردات کاهش داشته است.
ضمن اینکه این نکته را نیز باید در نظر گرفت که حجم صادرات ایران طی سه سال اخیر، شیب نزولی را تجربه کرده است. ایران در سال ۱۳۹۶ معادل ۴۶.۹۸۲ میلیون دلار صادرات غیرنفتی (کالا و میعانات گازی) داشت این رقم در سال ۱۳۹۷ با کاهش ۲.۶۷۲ میلیون دلار به رقم ۴۴.۳۱۰ میلیون دلار رسید و مجدد در سال ۱۳۹۸ با کاهش ۲.۹۴۰ میلیون دلار به رقم ۴۱.۳۷۰ میلیون دلار رسیده است؛ یعنی بدون احتساب کرونا و اخلال ناشی از شیوع بیماری کرونا در صادرات کشور، درآمد ارزی دولت از محل صادرات غیرنفتی، سیر نزولی را طی می‌کرد که این بیماری مزید بر علت شد و کاهش حجم صادرات شتاب گرفت.
تراز تجاری ایران نیز که در سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به نسبت سال ۱۳۹۶ بهبود پیدا کرد دلیل عمده آن نه افزایش صادرات بلکه کاهش واردات بود؛ یعنی دولت با ممنوع کردن واردات بسیاری از کالاها، حجم تجارت خارجی ایران را کاهش و درنتیجه تراز تجاری ایران وضع مناسب‌تری پیدا کرد.
حال پرسش این است که رشد ۱۰۰ درصدی قیمت دلار در سال ۱۳۹۹ در مقایسه با مدت مشابه در سال ۱۳۹۸ تنها متاثر از کاهش صادرات است؟ برای روشن شدن این مساله می‌توان سایر متغیرها را نیز مورد بررسی قرار داد:
۱- تحریم‌ها و کاهش شدید درآمدهای نفتی
به نظر می‌رسد عمده دلیل کاهش درآمد ارزی ایران، نه کاهش صادرات غیرنفتی بلکه سقوط آزاد فروش نفت ایران است. به‌طوری‌که با شدت گرفتن تحریم‌ها، حجم صادرات نفت ایران، از روزانه ۲.۷ میلیون بشکه نفت در فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۷ به ۱.۵ میلیون بشکه نفت در مدت مشابه در سال ۱۳۹۸ و به ۲۰۰ هزار بشکه در فروردین سال ۱۳۹۹ تقلیل یافته است. دویچه وله در این خصوص در گزارشی با استناد به آمار کشورهای چین، هند، کره جنوبی، ژاپن، روسیه و ترکیه به‌عنوان عمده‌ترین خریداران نفت ایران، از منفی شدن تراز تجاری با این کشورها به ضرر ایران در دو سال اخیر خبر داده و نوشته: «براساس آمارهای گمرکی چین، واردات روزانه نفت این کشور از ایران از بالای ۵۶۰ هزار بشکه در چهار ماه ابتدایی سال ۲۰۱۹ به حدود ۹۱ هزار بشکه در دور مشابه امسال رسیده است. کل صادرات ایران به این کشور در چهار ماه ابتدایی سال جاری میلادی بیش از ۶۱ درصد افت داشته و به ۲.۳۴ میلیارد دلار رسیده که یک چهارم آن شامل صادرات نفت خام بوده و نسبت به دور مشابه پارسال نزدیک ۸ برابر افت داشته است؛ اما صادرات چین به ایران در این دوره زمانی بیش از ۳ درصد افزایش یافته و به بالای ۲.۹ میلیارد دلار رسیده است. بدین ترتیب تراز تجاری دو کشور به نفع چین شده است. چین در کل سال ۲۰۱۸ و قبل از تحریم‌ها، ۱۴ میلیارد دلار صادرات و ۲۱ میلیارد دلار واردات از ایران داشت و تراز تجاری به نفع ایران بود.» اتفاقی که نه‌فقط با چین بلکه با سایر شرکای تجاری ایران نیز تکرار شد ضمن اینکه درآمد ارزی همین مقدار ناچیز نفت صادراتی نیز معلوم نیست چگونه به حساب ایران واریز می‌شود چراکه تحریم‌ها مبادلات بانکی را نیز با چالشی جدی روبرو کرده است.
۲- کاهش تولید ناخالصی ملی و افزایش نقدینگی
اقتصاددانان قائل به رابطه مستقیمی میان تولید ناخالص داخلی، نقدینگی و قیمت دلار به‌عنوان شاخص محاسبه قیمت‌ها در ایران، هستند به این معنا که هر زمان نقدینگی افزایش، تولید ناخالص داخلی کاهش و رشد اقتصادی منفی می‌شود، به‌طور طبیعی قیمت دلار افزایش پیدا می‌کند. معادله‌ای که در اقتصاد ایران کاملا ملموس است. بنا بر گزارش مرکز ملی آمار از اقتصاد ایران در زمستان ۱۳۹۸ نشان می‌دهد، تولید ناخالص ملی در قیاس با سال ۱۳۹۷ معادل ۶.۳ درصد کاهش و نقدینگی ۳۱.۳ درصد افزایش داشته است. براساس همین گزارش متوسط نرخ برابری دلار با ریال در زمستان ۱۳۹۸ به نسبت زمستان ۱۳۹۷، ۱۷.۶ درصد افزایش داشته است.
۳- کسری بودجه
افزایش قیمت ارز با هدف جبران کسری بودجه همواره به‌عنوان یکی از دلایل افزایش قیمت دلار طی سال‌های اخیر مطرح بوده است. دولت عملا در بودجه سال ۱۳۹۹ با تبدیل بخشی از ارز ۴۲۰۰ تومانی به ارز نیمایی به قیمت ۸۵۰۰ تومان کوشید بخشی از کسری بودجه را جبران کرد اما این همه دخالت دولت در افزایش قیمت دلار نیست. برخی از اقتصاددانان ازجمله دکتر حسین راغفر معتقدند که افزایش قیمت ارز با هدف جبران کسری بودجه توسط دولت‌ها صورت می‌گیرد. این استاد دانشگاه الزهرا می‌گوید: «دولت‌ها برای تامین کسری بودجه خود که ناشی از بی‌انضباطی‌های مالی آن‌هاست با پناه بردن به دو ابزار افزایش قیمت حامل‌های انرژی و دیگری افزایش قیمت ارز روزبه‌روز مردم را فقیرتر و بیچاره‌تر کرده‌اند.»
۴- افزایش تورم و همگونی قیمت‌ها
افزایش تورم، رابطه مستقیمی با افزایش قیمت ارز دارد؛ یعنی زمانی که قیمت یک جنس گران می‌شود قیمت بقیه اجناس نیز برای همگونی افزایش می‌یابد. وقتی دولت در ۲۴آبان۱۳۹۸ یک‌شبه قیمت بنزین را سه برابر می‌کند این افزایش قیمت خود را در بقیه اجناس نیز نشان می‌دهد. درواقع در چرایی افزایش قیمت ارز می‌شود به افزایش قیمت بنزین به‌عنوان یک محرکه افزایش نرخ تورم و قیمت کالاها و به‌تبع آن کاهش ارزش پول ملی اشاره کرد. از سوی دیگر در فضای تورمی، مردم برای حفظ ارزش دارایی به خرید دلار رو می‌آورند. درنتیجه افزایش تقاضا در بازار ارز، به افزایش قیمت منجر می‌شود.
۵- تغییر سیاست بانک مرکزی
در چرایی جهش سریع نرخ دلار در سال ۱۳۹۹، علاوه بر متغیرهای فوق که همیشه تاثیرگذار بوده، باید تغییر سیاست بانک مرکزی را هم به‌عنوان یک متغیر عمده مورد توجه قرار داد. پیش‌ازاین بانک مرکزی با تزریق ارز به بازار می‌کوشید قیمت دلار را پایین نگه دارد اما این سیاست تغییر کرده است. همتی رییس کل بانک مرکزی در این خصوص روز دوم تیر ۱۳۹۹ گفته: «برای دخالت در بازار یک روش، ارزپاشی است که اگر ضروری نباشد انجام نمی‌دهیم؛ ما برای نوسانات کوتاه‌مدت، سیاست پولی را تغییر و ذخایر ارزی را هدر نمی‌دهیم؛ این نوسانات هم کوتاه‌مدت است.»
«شاپور محمدی»، رییس پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی نیز روز یک‌شنبه ۲۲تیر۱۳۹۹ در گفتگویی تفصیلی با خبرگزاری تسنیم این تغییر سیاست بانک مرکزی را این‌گونه تشریح کرده است: «نرخ ارز سطح قیمت‌های خارجی تقسیم بر سطح قیمت‌های داخلی است؛ بخشی از سطح قیمت‌ها به نرخ سود بانکی و بخشی به هدف‌گذاری تورم مربوط می‌شود؛ اگر در یک دوره موفق به هدف‌گذاری تورم شدیم، سطح عمومی داخلی قیمت‌ها کنترل می‌شود و در این حالت، نرخ ارز نیز کنترل می‌شود البته ممکن است در کوتاه‌مدت شوکی بزند و برگردد ولی این شوک جذب می‌شود.» درواقع او مدعی است بانک مرکزی با هدف‌گذاری تورم روی ۲۲ درصد در سال ۱۳۹۹ در پی کنترل بلندمدت قیمت ارز است و می‌افزاید: «اگر تحریم‌ها نبود در عرضۀ ارز مشکلی نداشتیم و می‌توانستیم صادرات داشته باشیم و با استفاده از ارزهای صادراتی منحنی عرضه پول‌های خارجی را به سمت راست هدایت کنیم و مانع از رشد نرخ ارز باشیم، قطعاً این یکی از فاکتورهای جهش نرخ ارز است، اما برای بلندمدت موضوع این است که اگر تورم داخلی در سطح تورم جهانی می‌شد حتی با کمبود ارز هم رشد نرخ ارز کمتر بود.»
جمع‌بندی
حسن روحانی، رییس‌جمهور، با اشاره به متعادل نبودن بازار ارز مدعی شد «مسدود بودن مرزها به دلیل شیوع ویروس کرونا، باعث گرانی نرخ ارز در بازار شد.» او در تشریح گفت: «متعادل نبودن بازار ارز به دو دلیل است؛ یکی اینکه در فروردین و اردیبهشت و حتی اسفند در این سه ماه، صادرات دچار مشکل شد. مشکل بعدی اینکه برخی از عزیزان صادرکننده، اجناسی را صادر کردند، بعضی از آن‌ها سروقت ارز را برگرداندند اما متاسفانه افرادی هم داریم که در سال گذشته در صادرات کوشا و فعال بودند، اما به‌موقع ارز حاصل از صادرات خود را برنگرداندند.»
آیا رشد تصاعدی نرخ ارز در ایران ریشه در مسدود بودن مرزها دارد؟ آیا کرونا دلیل اصلی گرانی قیمت ارز یا کاهش ارزش پول ملی در ایران است؟ «ایران‌وایر» این ادعا را مورد بررسی قرار داد و به این نتایج دست یافت:
۱- حجم صادرات و درآمد ارزی ایران از محل صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته ولی روند کاهشی البته با شیبی ملایم‌تر سه سال است که جریان داشته است.
۲- افت شدید درآمد نفتی ایران ناشی از تحریم‌ها و کسری تراز تجاری ایران با شرکای اقتصادی به دلیل کاهش صادرات نفتی و غیرنفتی و افزایش واردات، دسترسی به منابع ارزی دولت را به‌شدت کاهش داده است.
۳- تغییر سیاست بانک مرکزی از پول پاشی به بازار جهت کنترل قیمت‌ها به سیاست هدف‌گذاری تورم ۲۲ درصدی، باعث شوک به بازار ارز شده است.
۴- کاهش تولید ناخالص داخلی، افزایش نقدینگی و افزایش تورم ناشی از افزایش سه برابری قیمت بنزین در افزایش قیمت ارز موثر بوده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «تحلیل نوسانات قیمت ارز در ماه‌های اخیر» در سال ۱۳۹۵ می نویسد: «اگر در کشوری نرخ رشد اقتصادی کاهش یابد، نرخ تورم افزایش یابد، عرضه پول داخلی آن کشور به دلیل سیاست‌های انبساطی پولی افزایش یابد، کسری بودجه دولت افزایش یابد و یا کسری تجارت خارجی در آن افزایش یابد در آن صورت ارزش پول آن کشور در مقابل سایر پول‌ها کاهش خواهد یافت.» کرونا و کاهش صادرات غیرنفتی حتما در افزایش قیمت دلار موثر بوده ولی در چرایی واقعی افزایش قیمت دلار همان‌طور که مرکز پژوهش‌های مجلس گفته باید در کاهش نرخ رشد اقتصادی، کاهش تولید ناخالص داخلی، افزایش نرخ تورم، افزایش نقدینگی، کسری بودجه و کسری تجارت خارجی گشت، متغیرهایی که حسن روحانی رییس‌جمهور علاقه‌مند نیست به آن‌ها اشاره کند و تمرکز خود را بر کرونا و اخلال در صادرات و عدم بازگشت ارز حاصله از صادرات می‌گذارد. ازاین‌رو ایران‌وایر به ادعای حسن روحانی مبنی بر «مسدود بودن مرزها به دلیل شیوع ویروس کرونا، باعث گرانی نرخ ارز در بازار شد»، نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر اینجا کلیک کنید.
مطالب مرتبط:
آیا ورزشکاران ایرانی مقابل اسرائیل آتش به اختیار هستند؟
گورخواب‌های گورستان نصیرآباد: همین یک گور را هم با کتک از ما گرفتند
دروغ بزرگ احمد خاتمی: ایران با هدایت و مدیریت ولایت، هفدهمین اقتصاد برتر دنیا است
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر