هرج و مرج دلاری؛ بازار آشفته ارز به کجا می‌رود؟

نوسان شدید قیمت ارز در بازار تهران ادامه دارد. در حالی که قیمت فروش هر دلار امریکا روز دوشنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۹ سقف ۲۵هزار و ۸۰۰ تومان را هم رد کرده بود اما روز چهارشنبه زیر ۲۲ هزار تومان در بازار آزاد معامله شد.
البته برخی رسانه‌های داخلی از بازگشت قیمت به کانال ۲۰ هزار تومانی هم نوشتند و مدعی شدند قیمت فروش در صرافی‌ها و بانک‌ها ۲۰هزار و ۳۰۰ تومان و قیمت خرید ۱۹هزار و ۶۵۰ تومان بوده است.
به گفته این رسانه‌ها، روند کاهش قیمت‌ها که برای توصیف آن از واژه «ریزش شدید قیمت‌» استفاده شده، هم‌چنان ادامه دارد اما آیا واقعا این گونه است؟

جواب این سوال معلوم نیست. وضعیت ارز در ایران آشفته و پر هرج و مرج است. علاوه بر این، شرایط عمومی اقتصادی و سیاسی نیز به شدت ناپایدار است. در این شرایط، تقریبا پیش‌بینی غیرممکن است. رییس کل بانک مرکزی دو روز پیش در شرایطی که رکورد قیمت دلار به بالاترین حد تاریخی خود رسیده بود، در اینستاگرام از بازگشت آرامش به بازار ارز نوشت و به واردکنندگان توصیه کرد برای تامین ارز چند روزی تحمل کنند تا با «نرخ منطقی» به بازار عرضه شود.
اما نرخ منطقی یا قیمت واقعی ارز که مسوولان دولتی، رسانه‌ها و کارشناسان همیشه درباره آن صحبت می‌کنند، چه قدر است؟

متغیرهای نامعلوم زیادی در بازار ارز وجود دارد که عملا محاسبه و پیش‌بینی را در کوتاه‌مدت دشوار می‌کند. البته حساب کسانی که به رانت‌های اطلاعاتی دسترسی دارند، جدا است. اما به طور عمومی، پیش‌بینی درست یک هفته آینده هم کار بسیار سختی است. دقیقا اطلاع درستی در دست نیست که حجم عرضه ارز به بازار چه قدر است. از سوی دیگر، کسی درست میزان تقاضا برای خرید دلار و تامین ارز را نمی‌داند.

حجم عرضه ارز به بازار چه قدر است؟

آن طور که شواهد و قرائن نشان می‌دهند، وضعیت صادرات نفت و گاز ایران بحرانی است. به گفته «محمدباقر نوبخت»، رییس سازمان برنامه و بودجه، در سال گذشته درآمد نفتی ایران کمتر از ۹ میلیارد دلار بود. امسال به نظر می‌رسد حتی از این هم کمتر باشد.

از سوی دیگر، با توجه به رکود جهانی بی‌سابقه اقتصاد، بعید به نظر می‌رسد حجم صادرات غیرنفتی ایران نیز امسال بیشتر از پارسال باشد که گفته می‌شود حدود ۴۰ میلیارد دلار است.

با این حساب، می‌توان با اطمینان نسبی پیش‌بینی کرد که کل ارزی که امسال وارد بازار می‌شود، کمتر از ۵۰ میلیارد دلار خواهد بود.

اما نیاز ارزی چه قدر است؟

طبق آمارهای رسمی، پارسال حدود ۴۴ میلیارد تومان کالای خارجی به ایران وارد شده است. فرض می‌کنیم با توجه به شرایط اقتصادی ایران، میزان واردات رسمی امسال ۴۰ میلیارد دلار باشد اما بر اساس برآوردها، بین یک چهارم تا یک دوم واردات رسمی کالای قاچاق وارد ایران می‌شود.
اگر ما دست پایین را بگیریم و تصور کنیم حجم قاچاق کالا امسال فقط ۱۲ میلیارد دلار باشد، با این حساب مجموع نیاز ارزی برای تامین کالا و خدمات به نزدیک ۵۵ میلیارد دلار می‌رسد.

اما این همه نیاز ارزی واقعی در ایران نیست. طبق آمارهای رسمی، طی ۱۰ سال گذشته سالانه نزدیک به ۱۱ میلیارد دلار سرمایه از اقتصاد ایران خارج شده است. این رقم در برخی سال‌ها به ۳۰ میلیارد دلار هم رسیده است. به هر حال جمعیت زیادی از ایرانیان در سال‌های اخیر از ایران مهاجرت کرده‌ یا در حال مهاجرت هستند. بسیاری از این افراد سرمایه‌های خود را در داخل کشور به ارز تبدیل کرده‌اند تا در جای دیگری از جهان، از ترکیه گرفته تا کانادا، زندگی‌ خود را برقرار سازند.
از آن سو، ایرانیان زیادی در خارج از کشور زندگی می‌کنند که اقتصاد و درآمدشان هنوز وابسته به ایران است؛ یعنی به طور منظم ماهانه از پنج هزار دلار به بالا از ایران خارج می‌کنند.

تناسب عرضه و تقاضا

با این حساب، باید دست‌کم ۱۱ میلیارد دلار فرار سرمایه را هم به حساب تقاضای بازار ارز اضافه کنیم.

با این وضع، نیاز بازار در یک محاسبه دست پایین به بیش از ۶۵ میلیارد دلار در سال می‌رسد. در حالی که کل ورودی بازار در بهترین حالت امسال کمتر از ۵۰ میلیارد دلار است؛ یعنی تقاضا حداقل ۱۵ میلیارد دلار بیشتر از عرضه است که نتیجه طبیعی و منطقی آن افزایش قیمت ارز خواهد بود.

متغیرهای نامعلوم

در واقع باید از منابعی ۱۵ میلیارد دلار خارج از درآمد صادرات نفتی و غیرنفتی وارد بازار شود تا افزایش قیمت دلار را در سطح تورم نگه دارد. اما این منابع چه می‌تواند باشد.

دم دست‌ترین این منابع، ورود بانک مرکزی به بازار و تزریق ارز برای ایجاد تعادل است. با این حال، «عبدالناصر همتی» مدعی است بانک مرکزی در دو سال گذشته حتی یک دلار هم به بازار تزریق نکرده و حتی حدود یک میلیارد دلار را از بازار جمع کرده است. اما به گفته او، در سال‌های گذشته بانک مرکزی سالانه به طور متوسط ۱۸ میلیارد دلار به بازار تزریق ‌کرده است تا بازار را متعادل نگاه دارد.

البته منابع ارزی ایران در دو سال گذشته به شدت محدود شده‌اند اما معلوم نیست بانک مرکزی در این مدت ارزی به بازار تزریق نکرده باشد.
به هر حال، حجم دخالت بانک مرکزی یک متغیر بسیار تعیین کننده است؛ چنان‌که حجم سفته‌بازی و خرید و فروش دلار توسط سرمایه‌داران خرد و کلان هم نقش بسیار مهم و موثری در افزایش و کاهش قیمت ارز دارد.

اطلاع و آمار دقیقی از حجم خرید و فروش دلار توسط سرمایه‌گذاران در دست نیست. در سال‌های گذشته گفته شده که حجم دلارهای خانگی در ایران بین ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار است. احتمالا با وجود نوسان و افزایش قیمت‌ دلار، این رقم تا الان باید افزایش پیدا کند.

۲۰، ۲۵ یا ۳۰ میلیارد دلار پول کمی نیست؛ یک ظرفیت بالقوه برای تکان دادن بازار ارز است. اما باید در نظر داشت که این متغیر به شدت تحت تاثیر تحولات سیاسی و اقتصادی و البته بازارهای جایگزین سرمایه قرار دارد. این در حالی است که نشانه‌ای مثبت از وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران دست کم در چشم‌انداز کوتاه‌مدت پیدا نیست.

مطالب مرتبط:

کابوس دلار و جامعه ایرانی

نرخ دلار هنوز به نقطه تعادل نرسیده است

دلار با سفره مردم چه کار دارد؟

دلار ۹۰۰۰ هزار تومانی محصول سیاست های دولت روحانی است