دوستی از دست رفته؛ دعوای ایران و امریکا در دادگاه لاهه بر سر چیست؟

دیوان بین‌المللی دادگستری در شهر لاهه هلند رسیدگی به شکایت جمهوری اسلامی ایران از ایالات متحده را بین دو کشور آغاز کرده است.  دعوا بر سر چیست و این دادگاه‌ به کدام شکایت رسیدگی می‌کند؟

***

دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه رسیدگی به شکایت جمهوری اسلامی از ایالت متحده را مبنی بر «نقض عهدنامه مودت» که به معنی «دوستی» است، آغاز کرده است.

 جمهوری اسلامی به فاصله کوتاهی پس از خروج امریکا از توافق اتمی «برجام» و بازگشت تحریم‌ها، این رفتار را خلاف عهدنامه دوستی دو کشور خواند که دو سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۳ امضا شده بود و از جمله مبادلات تجاری و بازرگانی و روابط کنسولی میان ایران و امریکا را تضمین می‌کرد.

بر اساس این عهدنامه، ایران و امریکا می‌توانستند اختلاف حل نشده خود در ارتباط با مسایل متعددی، از جمله بازرگانی و کنسولی را به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع دهند که رکن قضایی سازمان ملل متحد است.

رسیدگی به شکایت کشورها در دیوان بین‌المللی دادگستری بسیار زمان‌بر است و از زمان طرح شکایت تا رسیدن به نتیجه نهایی، چند سال طول می‌کشد. ایران به دلیل این که اعمال مجدد تحریم‌های امریکا باعث بروز خسارت فوری می‌شد، از دیوان بین‌المللی دادگستری درخواست کرد که به این شکایت به شکل اضطراری رسیدگی و فوری رای صادر کند.

دادگاه لاهه با پذیرش درخواست ایران در تابستان ۱۳۹۷، به شکل فوق‌العاده به شکایت ایران رسیدگی و در مهرماه رای موقتی صادر کرد. در این رای، از ایالات متحده می‌خواست مانع صدور کالاهای بشردوستانه به ایران نشود تا در فرصت بعدی به صورت مفصل‌ و عمیق‌تری شکایت ایران و دفاع ایالات متحده را بررسی کند.

منظور از کالاهای بشردوستانه که دیوان در حکم موقت خود آورده بود، مواد غذایی و اقلام کشاورزی، دارو و لوازم پزشکی و قطعات یدکی و خدمات فنی مورد نیاز هواپیماهای مسافربری است. امریکا می‌گوید غذا و دارو از تحریم معاف بوده و ایران می‌توانسته است هر میزان لازم این کالاها را خریداری و وارد کند. اما درباره قطعات هواپیما و خدمات فنی آن، در عمل دستور موقت دیوان را نادیده گرفته و اجازه خرید این کالاها را به جمهوری اسلامی نداده است.

پس از اعلام حکم اضطراری دیوان لاهه که به نفع ایران بود، ایالات متحده از عهدنامه مودت دو کشور خارج شد. مطابق این عهدنامه، از زمان اعلام خروج هر کدام از کشورها از آن، این خروج یک سال طول می‌کشد و عهدنامه طی آن مدت معتبر است.

 شکایت جمهوری اسلامی ایران از امریکا پیش از خروج ایالات متحده از عهدنامه مودت بود و به همین دلیل خروج از آن هیچ تاثیری بر معتبر ماندن شکایت ایران از امریکا نمی‌گذارد.

هرچند دو کشور ۴۰ است که روابطی با هم ندارند اما عهدنامه مودت به عنوان آخرین رشته بازمانده از دوستی دو دولت، تا مهر سال ۱۳۹۸ معتبر بود.

حالا دو سال پس از شکایت ایران و حکم موقت و اضطراری دیوان لاهه درباره آن، رسیدگی مفصل‌تر به این پرونده آغاز شده است. به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، شماری از قضات ۱۵ نفره دیوان به صورت ویدیویی در صحن حاضر شده‌اند و از دو کشور ایران و امریکا خواسته شده است تا وکلای آن‌ها هم به صورت ویدیویی از دیدگاه خود در برابر قضات دفاع کنند.

وکلای امریکا به دادگاه گفته‌اند که شکایت ایران از بابت خروج از برجام است و چون برجام در درون خودش شیوه حل اختلاف پیش‌بینی کرده بود، جمهوری اسلامی باید از آن شیوه استفاده می‌کرد اما بدون استناد به برجام، از عهدنامه مودت سوء استفاده و بر مبنای آن به دادگاه لاهه شکایت کرده است.

نماینده وزارت خارجه امریکا در فرصتی که به ایالات متحده اختصاص داشت، گفت که جمهوری اسلامی قبل از خروج دولت «دونالد ترامپ» هم سال‌ها تحت تحریم بود اما هیچ وقت از تحریم‌ها از امریکا به دیوان لاهه شکایت نکرد. نماینده ایالات متحده در جمع‌بندی خود، خطاب به قضات دیوان لاهه گفت به این دلایل دادگاه نباید به شکایت جمهوری اسلامی رسیدگی کند.

در نوبتی که در اختیار نماینده و وکلای جمهوری اسلامی بود، ابتدا نماینده ایران خروج امریکا از برجام را خلاف تعهد این کشور خواند و سپس اعمال تحریم‌های اقتصادی را نقض عهدنامه مودت دو کشور خواند که تا مهرماه سال گذشته هنوز معتبر بود.
وکلای ایران هیچ‌کدام ایرانی نبودند. آن‌ها هم در برابر قضات دادگاه، مفصل شرح دادند که چرا از نظرشان، خروج امریکا از برجام خلاف عهدنامه مودت بوده است و چرا حالا باید دیوان لاهه به این شکایت رسیدگی کند.

پس از برگزاری چهار جلسه بررسی شکایت ایران و دفاع امریکا، قضات دیوان لاهه وارد مشورت می‌شوند و تصمیم می‌گیرند که آیا باید به شکایت جمهوری اسلامی ایران از ایالات متحده رسیدگی کنند یا خیر. نظر قضات در چند هفته آینده اعلام می‌شود. اگر دیوان به این تصمیم برسد که صلاحیت رسیدگی به شکایت ایران را دارد، در ماه‌های آینده جلسات دیگری برای رسیدگی به ماهیت شکایت ایران در دادگاه آغاز خواهد شد.

به دلیل همین روند طولانی رسیدگی به شکایت‌ها در دیوان لاهه بود که جمهوری اسلامی دو سال پیش در زمان طرح شکایت از امریکا، از دادگاه خواست یک رای اضطراری صادر کند.

دیوان بین‌المللی دادگستری یک نهاد کیفری نیست که شخص یا کشوری را مجازات کند بلکه در نهایت در اختلاف بین طرف‌ها، نظر و رای خود را اعلام می‌کند و دستوراتی در زمینه اجرای قانون و مقررات به طرف‌ها می‌دهد.

دیوان لاهه ابزاری مانند پلیس یا نهاد اجرای احکام ندارد بلکه به دلیل اعتبار بسیار بالای دیوان لاهه، کشورها وقتی بپذیرند که در زمان اختلاف، دیوان باید به موضوع رسیدگی کند، حکم صادر شده از سوی دیوان را هم اجرا می‌کنند. البته جمهوری اسلامی در زمان گروگان‌گیری و شکایت امریکا به دیوان، حکم دادگاه لاهه را نپذیرفت و به اشغال سفارت و بازداشت و گروگان‌گیری کارکنان آن ادامه داد.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران می‌گوید امریکا رای اضطراری دیوان لاهه را هم نقض کرده است. اما ایالات متحده اعلام کرده وارد نشدن دارو و غذای مورد نیاز به دلیل فساد داخلی در ایران است و این اقلام با معافیتی که از تحریم‌ها دارند، مانعی در زمینه صدور به ایران ندارند.

از دوستی و مودت بین ایران و امریکا نشانه‌ای باقی نمانده است اما دو کشور تا ماه‌های آینده درباره بازگشت تحریم‌ها تا تعیین تکلیف شکایت جمهوری اسلامی، در دادگاه لاهه با هم رو به رو خواهند بود.

مطالب مرتبط:

دادگاه اختصاصی ایران و آمریکا در لاهه در چهل سال گذشته چه کرد؟​

عهدنامه دوستی ایران و آمریکا به بایگانی تاریخ پیوست

۴۴۰ شکایت آیت‌الله خمینی را به فکر حل گروگان‌گیری تهران انداخت

ورود بدون ویزای سپاه و بسیج به خاک آمریکا

گروگان‌گیری در تهران؛ شوروی آیت‌الله خمینی را از تحریم بین‌المللی نجات داد