«جو بایدن» رئیس‌جمهور آمریکا در نامه‌ای که به کنگره این کشور فرستاده، اطلاع داده است که عملیات هوایی اخیر این کشور علیه مواضع شبه‌نظامیان عراقی مورد حمایت جمهوری اسلامی در سوریه، «دفاع مشروع» و بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد بوده است.
ایران و آمریکا اینک نزدیک به دو سال است که برای توجیه هدف قرار دادن مواضع یکدیگر به این ماده از منشور ارجاع می‌دهند.
***
این حمله اولین عملیات نظامی ایالات متحده در دوره ریاست‌جمهوری بایدن است و پاسخی به حملات صورت گرفته به «اربیل» در شمال عراق و در نزدیکی نیروهای آمریکایی عنوان شده است. رئیس‌جمهور ایالات متحده رسما این حمله را «پیامی به ایران» خوانده و انجام آن را بر اساس حق برآمده از ماده ۵۱ منشور ملل متحد عنوان کرده است.
ماده ۵۱ می‌گوید: «در صورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک عضو ملل متحد تا زمانی که شورای امنیت اقدام لازم برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به عمل آورد، هیچ‌یک از مقررات این منشور به حق ذاتی دفاع از خود، چه دفاع فردی یا دسته‌جمعی لطمه‌ای وارد نخواهد کرد. اعضا باید اقداماتی را که در اعمال این حق دفاع از خود به عمل می‌آورند، فورا به شورای امنیت گزارش دهند. این اقدامات به‌هیچ‌وجه در اختیار و مسئولیتی که شورای امنیت بر طبق این منشور دارد و به موجب آن برای حفظ و اعاده صلح و امنیت بین‌المللی و در هر موقع که ضروری تشخیص دهد، اقدام لازم به عمل خواهد آورد؛ تاثیری نخواهد داشت».
ابتدا جمهوری اسلامی در سی‌ام خرداد ۱۳۹۸ یک فروند هواپیمای بدون سرنشین ایالات متحده را که می‌گفت وارد حریم هوایی ایران شده است، هدف قرار داد و ساقط کرد. دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد در نیویورک در نامه‌ای به شورای امنیت این اقدام را «دفاع مشروع» خواند و مبنای آن را ماده ۵۱ منشور اعلام کرد.
ایالات متحده فورا پاسخ نظامی به اقدام ایران نداد. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور وقت آمریکا چند ماه بعد گفت که عزمی برای پاسخ متقابل وجود داشته؛ اما چون تعداد زیادی از ایرانیان به گفته او کشته می‌شدند، از این کار خودداری کرده است.
کمتر از هفت ماه بعد در دی‌ماه ۱۳۹۸ پس از رشته حملاتی به سفارت آمریکا در بغداد، سرلشکر پاسدار «قاسم سلیمانی»، فرمانده نیروی قدس را که شعبه برون مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است و «ابومهدی مهندس» فرمانده یک نیروی شبه‌نظامی عراقی را که مورد حمایت جمهوری اسلامی است، در حومه پایتخت عراق هدف حملات هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا قرار گرفتند و کشته شدند.
ایالات متحده این حمله را با هدف خنثی کردن «خطر قریب‌الوقوع» سلیمانی خواند و گفت که او در صدد طراحی برنامه‌ای برای هدف قرار دادن نیروهای آمریکایی بوده که با عملیات هوایی خطر آنی وی برطرف شد. ایالات متحده این حمله را «دفاع مشروع» و ناظر به ماده ۵۱ منشور ملل متحد خواند.
یک هفته بعد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به تلافی کشتن سلیمانی، چند موشک بالستیک به پایگاه هوایی آمریکا در خاک عراق شلیک کرد و فورا در نامه‌ای به شورای امنیت بار دیگر اقدام نظامی خود را دفاع مشروع و اجرای ماده ۵۱ منشور توصیف کرد.
اینک یک سال پس از آن حملات، این بار ایالات متحده در روندی مشابه که بر اساس آن سلیمانی را هدف قرار داده بود، مراکزی را که متعلق به «کتائب حزب‌الله» و «کتائب سیدالشهدا» در سوریه هستند و هر دو نیز از شبه‌نظامیان عراقی مورد حمایت جمهوری اسلامی به شمار می‌آیند؛ مورد هدف قرار داده و استدلال کرده است که این عمل بر اساس اصل دفاع مشروع و مبتنی بر ماده ۵۱ منشور ملل متحد است.
آیا دو دولت در حالت «مخاصمه مسلحانه» هستند که پی‌درپی خود را نیازمند «دفاع مشروع» می‌یابند؟ استناد مکرر جمهوری اسلامی و ایالات متحده به دفاع مشروع و این ماده از منشور ملل متحد، حاوی چه پیامی است؟ پاسخ به سوال اول منفی است؛ نه جمهوری اسلامی و نه ایالات متحده ادعای حالت درگیری مسلحانه مستمر با یکدیگر ندارند، با این‌همه چندبار در ماه‌های اخیر به ماده ۵۱ منشور و اصل دفاع مشروع استناد کرده‌اند.
«دفاع مشروع» دارای ویژگی‌های مشخصی است. باید «ضروری» باشد؛ یعنی اگر انجام نشود، یک خطر قطعی و قریب‌الوقوع منافع کشور را هدف گرفته باشد. «متناسب» باشد؛ یعنی اینکه مثلا اگر عملیات یک هواپیمای بدون سرنشین خطر فوری محسوب شود، دفاع مشروع صرفا اجازه اقدام در برابر همان هواپیما را می‌دهد و هدف قرار دادن اهداف و مواضعی بیشتر از آن «نامتناسب» و احتمالا غیرضروری و خارج از تعریف «دفاع مشروع» قلمداد می‌شود.
سرنگون کردن هواپیمای بدون سرنشین آمریکا که وارد حریم هوایی ایران شده بود، نقض قوانین بین‌المللی محسوب نمی‌شود؛ اما اقدامات بعدی دو طرف از جمله موشک‌پرانی سپاه به سوی پایگاه هوایی ایالات متحده نه‌تنها دفاع مشروع نبوده که «پاسخ متقابل» و «تلافی» بود که خلاف منشور ملل متحد هم محسوب می‌شود.
اگر اقدام جمهوری اسلامی کاملا منطبق با دفاع مشروع بود، یک هفته تاخیر در اجرای آن غیرقابل توجیه بود؛ چرا که لازمه دفاع مشروع «فوری» و «قطعی» بودن خطر است. مثلا اگر جمهوری اسلامی هواپیمایی را که وارد عملیات علیه سلیمانی شده بود، هدف قرار می‌داد، این اقدام می‌توانست دفاع مشروع باشد؛ در حالی‌که تلافی آن حمله به‌هیچ‌وجه «حق ذاتی» دفاع نبوده است.
از این حیث، حملات اخیر ایالات متحده به تاسیسات دو گروه شبه‌نظامی مورد حمایت جمهوری اسلامی، چند روز پس از حمله‌ای که به آن‌ها نسبت داده شده، همچون حملات موشکی سپاه، دارای ویژگی فنی «دفاع مشروع» نیست؛ بلکه یک حمله نظامی تلافی‌جویانه و متقابل است. این حملات تا زمانی‌که مستمر و بدون وقفه نباشد، «مخاصمه مسلحانه» بین‌المللی نیست؛ بلکه در رده تبادل آتش محدود و ناپیوسته و حتی تجاوز نظامی قرار می‌گیرد.
پس از شلیک موشک‌های سپاه پاسداران به سوی پایگاه نظامی آمریکا در عراق، دولت بغداد در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد آن را «تجاوز نظامی» خوانده بود؛ اما دو بازیگر اصلی این صحنه یعنی جمهوری اسلامی و ایالات متحده که عمده اقداماتشان علیه یکدیگر در خاک کشور ثالث (سوریه و عراق) بوده، هیچ‌کدام تمایلی ندارند که اقدامات طرف مقابل را «تجاوز نظامی» به خود توصیف کنند.
در صورتی‌که یکی از طرف‌ها یا هر دو دولت ادعای بروز چنین وضعیتی داشته باشند، منطقا باید برای عقب راندن متجاوز دست به اقدام نظامی مستمر و ادامه‌دار بزند که اوضاع را از سطح هدف قرار دادن‌های جسته و گریخته فعلی وارد نبردی تمام‌عیار می‌کند. جمهوری اسلامی با توجه به تمام محدودیت‌هایش تاکنون علاقه‌مند به وارد شدن به چنین وضعیتی نبوده و ایالات متحده هم علی‌رغم اینکه دوبار در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تا آستانه آن پیش رفت، از شروع مخاصمه مسلحانه با جمهوری اسلامی پرهیز کرده است.
منتفی نیست که تغییر معادلات در آینده، دو طرف را تا سطح نبرد کامل نظامی پیش ببرد یا وضعیت باثباتی میان این دو کشور برقرار شود؛ اما آنچه اکنون در حال رخ دادن است، نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی با ابزار نیروهای نیابتی‌اش و ایالات متحده با ضربه کنترل شده به آن‌ها تا حد هشدار به یکدیگر عمل می‌کنند و از زمینه‌سازی برای جنگ حذر کرده‌اند. این وضعیت یک درگیری ناپیوسته و محدود‌شده است.
به همین دلیل هر دو دولت با هدف کنترل سطح درگیری و تنش موجود، در رویکردی مشترک، اقدامات نظامی خود را بدون آنکه دارای تمام ویژگی‌های «دفاع مشروع» باشد، برآمده از ماده ۵۱ منشور ملل متحد توصیف می‌کنند. این وضع به آن‌ها اجازه می‌دهد عملیات نظامی کنترل‌شده خود را توجیه کنند تا عنوان «تجاوز» پیدا نکند و در عین‌حال صورتِ قانونی آن را هم مراعات کرده باشند.
مطالب مرتبط:
حمله هوایی اسرائیل به محل نشست افسران ایرانی و سوری
واکنش ایران به حمله به سوریه: تجاوز و جنایت بود
گزارش خبرنگار ایران‌وایر از هدف قرار گرفتن نیروهای حزب‌الله لبنان در سوریه
اسرائیل مقر دیده‌بانی و شناسایی ایران در جنوب سوریه را بمباران کرد
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر