بررسی ادعای وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی: آیا ۸۰ درصد کودکان کار در ایران غیر ایرانی هستند؟

«محمد شریعتمداری»، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی روز ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ در آیین تقدیر از کارکنان اورژانس اجتماعی مدعی شد: «۸۰ درصد کودکان کار به کودکانی معطوف می‌شود که از خارج کشور به ایران می‌آیند.»
او افزود: «کودکان کار ایرانی آسیبی هستند که ایجاد شده که اگر سیاست‌های حمایتی و رفاهی دولت آن‌ها را حمایت می‌کرد، به خیابان کشیده نمی‌شدند. حتی هنگامی که ما به کودکان آموزش شغلی می‌دهیم و آن‌ها را وارد بازار می‌کنیم، باز هم به سر چهارراه‌ها باز می‌گردند. چراکه درآمد سر چهار راه بیشتر است. تلاش ما این است که سرچشمه آسیب‌های اجتماعی را ببندیم.»
آیا ادعای محمد شریعتمداری مبنی بر این که ۸۰ درصد کودکان کار از اتباع خارجی هستند، درست است؟ در این گزارش سعی کرده‌ایم به این پرسش پاسخ دهیم.

کودکان کار؛ ایرانی یا غیر ایرانی؟

آمار و ارقام در حوزه کودکان کار چندان شفاف نیستند. سازمان‌های آماری هیچ گزارش رسمی که تصویری شفاف و قابل استناد در حوزه کودکان کار ارایه کرده باشند، به صورت علنی و قابل دسترس منتشر نکرده‌اند. معتبرترین سند منتشر شده که دسترسی به آن عمومی است، متعلق به مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی است که در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است. در این گزارش که به مناسبت «روز جهانی مبارزه با کار کودک» منتشر شده،‌ آماری از کودکان شاغل در سال‌های ۱۳۹۶ ارایه و آن را با سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۴ مقایسه کرده است.

در این گزارش آمده است از تعداد ۳۷۸ هزار و ۱۱۹ شاغل ۱۰ تا ۱۷ ساله کشور در سال ۱۳۹۶، معادل ۸۲.۳ درصد پسر و ۱۷.۷ درصد دختر بوده‌اند. عمده فعالیت این افراد در حوزه‌های کشاورزی، جنگل‌داری و ماهی‌گیری با ۲۹.۳ درصد، تولید صنعتی با ۱۹.۵ درصد، ساختمان با ۱۲.۷ درصد، آب‌رسانی، مدیریت پسماند فاضلاب و فعالیت‌های تصفیه با نیم درصد، استخراج معدن با ۳ دهم درصد، تامین برق، گاز بخار و تهویه هوا با ۸ دهم درصد و اظهار نشده با ۳۷.۸ درصد است.
موارد اظهار نشده می‌توانند شامل کارخیابانی باشند.

این گزارش، آمار دقیقی از تعداد کودکان کار ارایه نمی‌کند، تنها به آمار کودکان کار توانمند شده توسط سازمان بهزیستی کشور بسنده کرده است. براساس این گزارش، در سال ۱۳۹۶، تعداد پنج هزار و ۱۵۲ کودک کار توسط سازمان بهزیستی آموزش دیده‌اند حال آن‌که کودکان کار آموزش دیده توسط این سازمان در سال ۱۳۹۵ معادل ۹هزار و ۲۸۷ مورد بوده است:

قاعدتا کودکان آموزش دیده شده توسط سازمان بهزیستی، کودکان جمع‌آوری شده از کف خیابان بوده که به تکدی‌گری، زباله گردی، دست فروشی و... اشتغال داشته‌اند. این افراد در زمره کودکان شاغل به شمار نمی‌آیند. ضمن این‌که در همین گزارش، آمار کودکان ۱۰ تا ۱۷ ساله در جست‌وجوی کار در سال ۱۳۹۶ معادل ۸۸ هزار ۵۵۳ نفر عنوان شده است که بخشی از آن‌ها می‌توانند کودکان کار باشند:

مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی در گزارش دیگری که در بهمن ۱۳۹۶ منتشر کرده، به ويژگی‌های جمعیتی اتباع خارجی در ایران پرداخته است. این گزارش که مستند به نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ است، نشان می‌دهد ۱۷.۷ درصد شاغلان ۱۰ تا ۱۴ ساله، هم‌چنین ۹.۷ درصد شاغلان ۱۵ تا ۲۴ ساله کشور غیر ایرانی هستند.

کل جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر ساکن ایران در این گزارش یک میلیون ۲۷۳ هزار و ۲۱۱ نفر اعلام شده است که جمعیت ۱۰ تا ۱۴ ساله‌ها با رقمی معادل ۱۹۰ هزار و ۴۵۴ نفر، یعنی برابر با ۱۵ درصد، بزرگ‌ترین گروه را تشکیل می‌دهند.

این نکته را نیز باید در نظر گرفت که از مجموع ۵۶۰ هزار و ۴۰ تبعه خارجی ساکن ایران که جزو جمعیت فعال به حساب می‌آیند، تعداد ۲۱ هزار و ۳۹۴ نفر آن‌ها بی‌کار هستند. هرچند روشن نیست چند نفر آن‌ها در سن زیر ۱۸ سال هستند اما می‌توان بخش قابل توجهی از آن‌ها را کودکان بازمانده از تحصیل و بی‌کار دانست که می‌توانند بخشی از کودکان کار غیر ایرانی خیابان‌های شهرهای ایران را تشکیل دهند.

این آمار نشان می‌دهد جمعیت کودکان غیرایرانی شاغل در ایران رقمی حدود ۲۰ درصد کل کودکان شاغل در ایران است. قاعدتا این آمار براساس کودکان شناسایی شده کار در ایران تهیه شده است و برای یافتن رقم کودکان کار غیر ایرانی ساکن در ایران، باید دنبال گزارش‌های غیررسمی رفت.

«محسن نیرومند»، مدیرکل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان اصفهان پنجم شهریور ۱۳۹۸ در «هفتمین کنفرانس تخصصی حقوق کودک« بیان کرد: «حدود هشت هزار کودک کار در اصفهان داریم که ۵۰ درصد آن‌ها از اتباع هستند.»

«حبیب‌الله مسعودی‌فرید»، معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور نیز اردیبهشت سال ۱۳۹۷ گفته بود: طبق بررسی‌های انجام شده، در تهران حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد کودکان کار غیرایرانی بوده و در کل کشور حدود ۵۰ درصد کودکان کار، ایرانی‌ نیستند.»

«وحید قبادی دانا»، رییس سازمان بهزیستی کشور هم در تیر ۱۳۹۸ با بیان این که ۸۰ درصد کودکان کار در ایران غیر ایرانی هستند، گفته بود: «بسیاری از این کودکان را باندهای قاچاق برای بهره‌کشی وارد کشور می‌کنند که نیاز است دستگاه‌های امنیتی با این باندها برخورد قاطع کنند.»

«فرزانه مروستی»، مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری تهران آمار کودکان کار غیر ایرانی در ایران را حتی بالاتر عنوان می‌کند و می‌گوید: «اطلاعات حاصل از فاز اول جمع‌آوری کودکان کار از سطح تهران نشان می‌دهند از ۳۸۱ کودک جمع‌آوری‌شده، فقط ۱۴ درصد ایرانی بوده‌ و بقیه اتباع خارجی هستند.»
مجموع این آمارها اگرچه هیچ‌کدام مستند به گزارش‌های سازمان‌های آماری نیستند ولی چندان متفاوت از ادعای وزیر کار نیز نشان نمی‌دهند. بنابراین تا این‌جا می‌توان گفت آمار مورد قبول مقام‌های ایرانی از درصد کودکان کار غیر ایرانی به نسبت کودکان کار ایرانی حدود ۸۰ درصد است.

چرا ادعای محمد شریعتمداری می‌تواند معتبر باشد؟

همان‌طور که در بالا آمد، آمار مستندی از تعداد کودکان کار و درصد ایرانی و غیر ایرانی بودن آن‌ها در دسترس نیست. ولی براساس چند فکت می‌توان ادعای محمد شریعتمداری را معتبر تلقی کرد:

۱- کودکان در زمره قربانیان قاچاق انسان در خاورمیانه وجنوب آسیا قرار دارند.

گزارش سال ۲۰۲۰  دفتر کنترل موادمخدر و جرایم سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که برخلاف بیشتر مناطق دنیا که زنان عمده‌ترین قربانیان قاچاق انسان هستند، در منطقه خاورمیانه و جنوب آسیا کودکان نیز در زمره قربانیان قاچاق انسان قرار دارند؛ کودکانی که عمدتا برای کار اجباری به سایر کشورها قاچاق می‌شوند:

۲- ایران به کشور مقصد قاچاق انسان تبدیل شده است.

گزارش سال ۲۰۲۰ وزارت امور خارجه امریکا در خصوص قاچاق انسان در ایران حاکی از آن است که ایران علاوه بر کشور مبداء و ترانسفر، به کشور مقصد قاچاق انسان هم تبدیل شده است. در این گزارش به کودکان کار اشاره کرده‌اند: «کودکان خیابانی ایرانی و افغانستانی در ایران در معرض کار اجباری قرار دارند و کارشناسان معتقدند که قاچاق کودکان در ایران در حال افزایش است. گفته می‌شود اکثر این کودکان بین سن ۱۰تا۱۵ سال قرار دارند و اکثریت عمده آن‌ها خارجی هستند و هیچ‌گونه سند هویتی ندارند.»
این گزارش با اظهارات وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی ایران هم‌خوانی دارد و اثبات می‌کند که ایران به کشور مقصد قاچاق انسان تبدیل شده است و باندهای قاچاق انسان، کودکان را از کشورهای فقیر همسایه و جنوب آسیا به ایران منتقل می‌کنند.

۳- ایران در مسیر قاچاق انسان از پاکستان به سایر کشورها قرار دارد.

کشور پاکستان به عنوان یکی از مراکز قاچاق انسان در همسایگی ایران، نقش عمده‌ای در قاچاق انسان به ایران دارد. گزارش سال ۲۰۱۹ «ابتکار ملی مقابله با جرایم سازمان یافته در پاکستان» (National Initiative Againist Organized Crime in Pakistan) در بررسی قاچاق انسان در پاکستان، به مساله عبور دادن زنان و کودکان از خاک ایران پرداخته است. نقشه منتشره در این گزارش نشان می‌دهد که عمده قاچاق انسان از کشور پاکستان از مسیر ایران می‌گذرد و احیانا بخشی از آن‌ها در ایران به کار اجباری مشغول می‌شوند:

۴- کودکان قربانی برده‌داری مدرن و جایگاه ایران در میان ۱۰ کشور اول دنیا با بیشترین شیوع برده‌داری مدرن.

«سازمان بین‌المللی کار» معتقد است ۴۰ میلیون انسان قربانی برده‌داری مدرن هستند که ۲۵ میلیون آن قربانیانی هستند که به کار اجباری مکلف شده‌اند و قاعدتا کودکان بخش عمده‌ای از قربانیان کار اجباری هستند.

براساس گزارش سال ۲۰۱۸ «فهرست جهانی برده‌داری» (Global Slavery Index)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول دنیا با بیشترین شیوع برده‌داری مدرن است. «کار اجباری» یکی از مصادیق برده‌داری مدرن به شمار می‌رود.

از این حیث، اعلام وجود ۸۰ درصدی اتباع خارجی در ردیف کودکان کار در ایران می‌تواند سندی بر صحت گزارش فهرست جهانی برده‌داری و تایید جایگاه ایران در میان کشورهای اول دنیا با بیشترین شیوع برده‌داری مدرن و تاییدی باشد برای گزارش وزارت امورخارجه امریکا که ایران را کشور مقصد قاچاق انسان و کشوری که قوانین مبارزه با قاچاق انسان را جدی نمی‌گیرد، می‌داند.

جمع‌بندی

محمد شریعتمداری، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی مدعی است: «۸۰ درصد کودکان کار به کودکانی معطوف می‌شود که از خارج کشور به ایران می‌آیند.»
بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهند که آمار کودکان کار در کشور و نسبت ایرانی و غیرایرانی بودن آن‌ها در دست نیست. این ادعا را پیش‌تر رییس سازمان بهزیستی کشور نیز اعلام کرده بود. گزارش رسمی مرکز آمار و مطالعات راهبردی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی حاکی از آن است که حدود ۲۰ درصد کودکان شاغل ۱۰تا۱۷ ساله در ایران، غیر ایرانی هستند. ولی اطلاعاتی از این‌که چند درصد کودکان کار (کودکانی که به اجبار به کار گرفته شده‌اند و اصطلاحا به آن‌ها کودک خیابانی هم می‌گویند) در ایران غیر ایرانی هستند، ارایه نکرده است. با این وجود، نشانه‌هایی وجود دارد که اعتبار ادعای وزیر کار را تایید می‌کنند:

۱- برخلاف بیشتر مناطق دنیا که قاچاق انسان عمدتا زنان را دربر می‌گیرد، در خاورمیانه وجنوب آسیا کودکان نیز بخشی از قربانیان قاچاق انسان هستند.

۲- گزارش سال ۲۰۲۰ وزارت امورخارجه امریکا حاکی از آن است که ایران به کشور مقصد قاچاق انسان تبدیل شده است و کودکان بسیاری از افغانستان در ایران به کار اجباری واداشته می‌شوند.

۳- ایران در مسیر قاچاق انسان از پاکستان به سایر کشورها قرار دارد. کودکان بخش قابل توجهی از قربانیان قاچاق انسان در جنوب آسیا هستند که از کشور پاکستان به ایران و از ایران به سایر کشورها قاچاق و احیانا بخشی از آن‌ها در ایران ساکن می‌شوند.

۴- ایران به عنوان یکی از ۱۰ کشور اول دنیا در شیوع برده‌داری مدرن شناخته شده و کار اجباری که بسیاری از کودکان را قربانی می‌سازد، یکی از مصادیق برده‌داری مدرن است.

«ایران‌وایر» با این حال به ادعای محمد شریعتمداری، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی مبنی بر این که ۸۰ درصد کودکان کار در ایران غیر ایرانی هستند، از آن جهت که سند معتبری در تایید یا رد آن در دست ندارد، به آن نشان «غیرقابل رد یا اثبات» می‌دهد.

گمراه کننده: موردی که ممکن است از واقعیاتی خاص در اظهارات استفاده شود تا ادعای نادرست یا غیر قابل اثبات دیگری را القا کند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در «ایران‌وایر»، این‌جا کلیک کنید.