چه موانعی در ایران جلوی رفع فوری تحریم‌های آمریکا را گرفته‌اند؟

مذاکرات احیای توافق اتمی برجام در وین با گفت‌وگوی غیرمستقیم نمایندگان جمهوری اسلامی و ایالات متحده ادامه دارد. «عباس عراقچی»، مذاکره‌کننده ارشد اتمی جمهوری اسلامی، خبر داده که آمریکا با رفع بخش بزرگی از تحریم‌ها موافقت کرده است، اما این هنوز کافی نیست. پیش از این در این نوشتار گفته شد که درخواست جمهوری اسلامی برای رفع تحریم‌های بی‌ارتباط با برجام یکی از دلایل طولانی شدن مذاکرات و مانع رفع فوری تحریم‌ها بوده است. اما حالا مشخص شده است که جمهوری اسلامی از برداشته شدن بخش گسترده تحریم‌ها رضایت دارد. پس چه مانع بزرگی هنوز بر سر راه است؟

جواب این سوال به طور خلاصه اقدامات برگشت‌ناپذیر جمهوری اسلامی در توسعه برنامه اتمی این کشور است.

****

یک سال پس از خروج آمریکا از برجام، ایران به طور پلکانی از تعهدات اتمی خود فاصله گرفت و همزمان با پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به طور کامل به اجرای این تعهدات خاتمه داد.

جمهوری اسلامی ذخایر اورانیوم ۵ درصدی خود را به بیش از دوازده برابر حد مجاز در برجام افزایش داد، غنی‌سازی ۲۰ درصدی و سپس غنی‌سازی ۶۰ درصدی را آغاز کرد، با خاتمه اجرای پروتکل الحاقی سطح بازرسی‌های آژانس را کاهش داد و غنی‌سازی در تاسیسات فردو را بر خلاف توافق هسته‌ای آغاز کرد.

همه این اقدامات جمهوری اسلامی قابل برگشت است. یعنی میزان ذخایر اورانیوم ایران مجددا با ارسال به خارج از کشور قابل کاهش است، غنی‌سازی بیشتر از ۵ درصد را می‌توان متوقف کرد، سطح بازرسی‌های بازرسان آژانس را به حالت سابق بازگرداند و تاسیسات فردو را دوباره به جای غنی‌سازی، به امور تحقیقاتی اختصاص داد؛ این‌ها مانع اصلی رفع فوری تحریم‌های ایالات متحده نیستند.

جمهوری اسلامی در ماه‌های اخیر استفاده از نسل جدید ماشین‌های غنی‌سازی اورانیوم خود را آغاز کرده است. ظرفیت غنی‌سازی این ماشین‌ها نسبت به نسل اول ماشین‌های غنی‌سازی موسوم به «آی آر.۱» بالاتر است و در مدت زمان کوتاه‌تری قادر به تولید اورانیوم غنی‌ شده است. ایران در فاصله گرفتن از تعهدات خود در برجام ابتدا فعالیت تحقیقی بر روی انواع مختلفی از ماشین‌های جدید غنی‌سازی اورانیوم را آغاز و سپس با نصب آن‌ها در تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم آن‌ها را وارد مرحله آزمایشی و سپس صنعتی کرد.

به بیان دیگر جمهوری اسلامی قرار نبود که در این مرحله فرایند تحقیق و توسعه نسل‌های جدید ماشین‌های غنی‌سازی اورانیوم را آغاز کند، اما با نقض توافق که در پاسخ به اعمال تحریم‌های آمریکا بود، دست به چنین اقدامی زد. دانش و تجربه به دست آمده ناشی از استفاده از ماشین‌های نسل جدید، موضوعی غیرقابل بازگشت است. مضاف بر این که ایران نمی‌خواهد ماشین‌های مدرن‌تر نصب‌شده در تاسیسات نطنز را که وارد غنی‌سازی در مقیاس صنعتی شده‌اند، با ماشین‌های قدیمی تعویض کند.

این دو مسئله از بزرگ‌ترین موانعی هستند که از طرف ایران باعث طولانی شدن مذاکرات و جلوگیری از رفع سریع تحریم‌های ایالات متحده شده‌اند. مذاکره‌کنندگان باید حالا راه حلی عینی برای اقدامات بازگشت‌ناپذیر جمهوری اسلامی در برابر رفع تحریم‌های آمریکا پیدا کنند.

در این مسیر یا باید جمهوری اسلامی راضی به تعویض نسل جدید ماشین‌های غنی‌سازی با نمونه‌های قدیمی شود یا آمریکا با ادامه این وضع موافقت کند و یا راه حل سومی به دست آید. پس از این باید راهی برای گنجاندن موضوع پیشروی جمهوری اسلامی در کار تحقیق و توسعه اتمی پیدا شود. هدف از این کار اطمینان از این است که در صورت تصمیم ناگهانی احتمالی جمهوری اسلامی برای حرکت به سوی برنامه نظامی اتمی، فاصله‌ای مطمئن تا ساخت سلاح ایجاد کرده باشد که به آن «گریز هسته‌ای» گفته می‌شود.

این بخش سخت کار است، در حالی که فقط دو هفته تا پایان توافق سه ماهه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کمتر از پنج هفته تا انتخابات ریاست‌جمهوری ایران باقی مانده است.

توافق سه ماهه درباره ادامه کار دوربین‌های آژانس در تاسیسات اتمی ایران است و در زمانی به دست آمد که ایران اگر چه سطح بازرسی‌های آژانس را کاهش داد، اما راه حلی برای اطمینان دادن به آژانس برای عدم انحراف به سوی مقاصد نظامی اتمی داد.

این توافق به بازرسان آژانس امکان می‌دهد که در دوره‌ای که پروتکل الحاقی اجرا نمی‌شود، فاصله و شکافی در ارزیابی آژانس از اقدامات اتمی جمهوری اسلامی پیش نیایید. اما بخشی از این توافق سه ماهه این است که اگر تحریم‌های آمریکا برداشته نشدند، جمهوری اسلامی اطلاعات این دوربین‌ها را پاک کند، اما اگر تحریم‌های آمریکا رفع شده باشند، اجازه دهد بازرسان آژانس به اطلاعات ذخیره‌شده در آن‌ها دست پیدا کنند.

در صورتی که پیش از توافق ایران و آمریکا برای احیای برجام توافق با آژانس منقضی شود، نزدیک شدن آن به زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری، و فرارسیدن آخرین روزهای دولت «حسن روحانی» ممکن است که موفقیت مذاکرات را مانند دفعات قبل تهدید کند، برای همین طرف‌ها با انگیزه بیشتری در حال مذاکره هستند. اما این موانع بازگشت‌ناپذیر سرعت کار را کم و رفع فوری تحریم‌ها را ناممکن کرده‌اند.

درخواست غرامت ایران از آمریکا بابت سه سال اعمال تحریم‌های خلاف برجام هم می‌توانست مانع مشابه موانع بازگشت‌ناپذیر باشد، اما جمهوری اسلامی گفته است که چنین درخواستی در این مرحله ندارد تا در زمانی که دولتی موافق رفع تحریم‌ها در ایالات متحده بر سر کار است، هرچه سریع‌تر به موضوع رفع تحریم واقعیت ببخشد.

مطالب مرتبط:

گفت و گوی اختصاصی ایران وایر با الن ایر درباره نتیجه مذاکرات هسته ای وین، چند ساعت پیش از پایان مهلت

درباره جزییات مذاکرات در وین چه می‌دانیم؟

مذاکرات احیای برجام در وین؛ هیچ چیز شبیه پنج سال پیش نیست

ادامه مذاکرات در گرند هتل وین؛ مخالفان جمهوری اسلامی چه می‌گویند؟