«یوسف اوهانِس»، استاد آشوری موسیقی آشیقی

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌ خود ساخته‌اند. خبرنگاران و شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل [email protected] تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

«یوسف اوهانِس»، استاد بزرگ موسیقی آشیقی و آخرین بازمانده آشیق‌های آشوریِ ارومیه در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در روستای «دیزج تکیه» (دِیزه‌تَکَه) و در خانواده‌ای هنرمند متولد شد. پدر او «یعقوب» و پدربزرگش «ایشو»، هر دو از آشیق‌های شناخته شده‌ ارومیه بودند.

آشیق ایشو، در کنار آشیقی سازنده ساز «قوپوز» (ساز آشیقی) بوده است. آشیق یعقوب نیز بیش از شش دهه از عمر ۸۳ ساله‌ خود را به آشیقی مشغول بود. آشیق یعقوب شش فرزند داشت که همه فرزندان او آشنا به موسیقی آشیقی بودند. با این حال آشیق یعقوب، یوسف را میراث‌دار و زنده کننده‌ نام خود می‌دانست و به همین دلیل در کنار آموزش موسیقی آشیقی به او، ساز خود را که میراث خانوداگی اوهانِس‌ها بود، برای یوسف به ارث گذاشت. آشیق یوسف نیز حدود هفتاد سال با این ساز و صدای کم‌نظیرش به معرفی ظرایف گوش‌نواز و آيين‌های بومی تنيده در موسیقی پرشور آذربايجان سپری كرد. این ساز اکنون حدود ۱۷۰ سال سن دارد.

آشیق یوسف در جوانی راهی شهر ارومیه شد. آشنایی با آشیق «فرهاد» در این شهر مسیر زندگی او را تغییر داد. آشیق فرهاد در این دوره سرآمد و شخصیت پرنفوذ موسیقی آشیقی در ارومیه بوده است. آشیق یوسف و آشیق فرهاد به مدت ۲۵ سال در کنار یکدیگر شمع مجالس آشیقی بودند. در این مدت یوسف اوهانِس تبدیل به یکی از مشهورترین آشیق‌های ناحیه آشیقی ارومیه شد. مهارت او در نواختن قوپوز (ساز آشیقی)، تسلط به دَستان‌ها، اشعار و «هاوالار» (سبک‌های آواز و اجرا) و صدای کم‌نظیرش او را به جایگاهی ممتاز در بین آشیق‌های آذربایجانی رساند.

در دهه چهل شمسی رادیو ارومیه در اقدامی ابتکاری جمعی از بزرگان موسیقی آشیقی را برای ساخت یک برنامه رادیویی گرد هم آورد. آشیق یوسف و آشیق فرهاد در کنار اساتیدی چون «درویش وهاب‌زاده»، «اصلان طالبی» و «محمدحسین دهقان»، پرطرفدارترین برنامه رادیویی این دوره در ارومیه را خلق کردند.

این برنامه رادیویی به شیوه کلاسیک موسیقی آشیقی، هر شب بخشی از دَستان‌های فولكلوريك و بلندی چون «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» و اشعار و «هاوالار» (سبک‌های آواز و اجرا) خاص ناحیه آشیقی ارومیه را پخش می‌کرد. این برنامه در مدت زمان کوتاهی تبدیل به برنامه‌ای پرطرفدار و محبوب در شهرها و روستاهای استان آذربایجان غربی شد. با این‌حال این برنامه رادیویی به دلایل متعدد از جمله محدودیت‌هایی که در دوران پهلوی برای موسیقی آشیقی ایجاد شد، ادامه پیدا نکرد.

با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ در ایران و ممنوع شدن موسیقی آشیقی، آشیق یوسف در اوج دوران پختگی و شهرت، خانه‎نشین شد. حدود یک دهه ممنوعیت موسیقی آشیقی در ایران، این دهه را تبدیل به سیاه‌ترین دوره برای موسیقی آشیقی کرد. در این مدت بسیاری از هنرمندان آشیق بازداشت، تهدید و حتی به قتل رسیدند. بسیاری دیگر نیز مجبور به مهاجرت شدند و یا پس از عمری آشیقی به شغل‌های دیگر روی آوردند.

در اواخر دهه شصت خورشیدی، یوسف اوهانِس این بار در فیلم «ساوالان» به نویسندگی و کارگردانی «یدالله صمدی» هنرنمایی کرد. آشیق یوسف در این فیلم با خواندن اشعار «خسته قاسيم» شاعر مشهور موسيقی آشيقی، بر جذابيت این فيلم سينمايی افزود.

تماشا در یوتیوب

هر چند از دهه هفتاد خورشیدی به مرور ممنوعیت‌های گذشته برای موسیقی آشیقی کاهش پیدا کرد، با این حال حضور آشیق یوسف عمدتا محدود به جشنوارها و گردهمایی‌های سالانه شد.

از دهه هشتاد و به ویژه در دهه نود خورشیدی نگاه حاکمیت به آشیق یوسف تغییر کرد. جمهوری اسلامی در این دوره با تاکید بر مسیحی بودن یوسف اوهانِس تلاش کرد از او برای اجرای برخی پروژه‌های تبلیغاتی خود استفاده کند. هر چند این پروژه‌ها به ظاهر برای تبلیغ مدارا بین ادیان در ایران و به‌ویژه ارومیه انجام می‌شد؛ اما در واقع پروژه‌ای سیاسی و رسانه‌ای برای سرپوش گذاشتن بر تبعیض‌ها نسبت به پیروان ادیان غیراسلامی و مذاهب غیرشیعی در جمهوری اسلامی بود.

در این دوره دولت و مسئولین فرهنگی در استان آذربایجان غربی با نگاهی ایدئولوژیک به فرهنگ، چهره‌ای مصنوعی و غیرواقعی از موسیقی آشیقی و آشیق یوسف را در رسانه‌ها و آیین‌های بزرگداشت به نمایش گذاشتند.

تماشا در یوتیوب

تنها در یک نمونه، صداوسیمای مرکز استان آذربایجان غربی در مصاحبه‌ای که همزمان با نود سالگی آشیق یوسف ضبط شده است، از یوسف اوهانِس «مسیحی» خواسته است تا ابیاتی در مدح مقدسات شیعی-اسلامی بخواند، سپس در هنگام ادیت ویدیو نزدیک نیمی از کل زمان مصاحبه را به منقبت‌خوانی آشیق یوسف اختصاص داده است؛ رفتاری آشکارا ایدئولوژیک و غیر‌حرفه‌ای که نه تنها در شان هنرمندی بزرگ چون آشیق یوسف نبود، بلکه نمود تداوم سیاست استفاده‌ی ابزاری از موسیقی توسط جمهوری اسلامی پس از انقلاب بود.

هر چند برخی آشیق‌های مسلمان ابیاتی زیبا در مدح مقدسات اسلامی می‌خوانند؛ اما موسیقی کلاسیک آشیقی به ویژه دَستان‌ها، افسانه‌ها و حماسه‌های تاریخی آن از لحاظ دینی و مذهبی بی‌طرف و به شکل شگفت‌انگیزی خنثی است.

با این‌وجود آشیق یوسف اوهانِس در تمام عمر شخصیتی بسیار محبوب در بین آذربایجانی‌ها و مورد احترام در میان اساتید موسیقی آشیقی بود. هر چند ممنوعیت‌ها، محدودیت‌ها و سیاست‌های ضدفرهنگی حکومت‌های پهلوی و جمهوری اسلامی مانع از استفاده مناسب از این سرمایه فرهنگی کم‌نظیر شد؛ با این‌حال نمونه آثار آشیق یوسف در آلبوم «ارومودان گلن سسلر ۲» جمع‌آوری شده‌ است که یادگاری ارزشمند برای دوست‌داران او است.

آشیق یوسف در مستند «آشیق» به کارگردانی «آرمین اردی» که زمان ساخت آن مصادف با سال‌های پایانی عمر این هنرمند است، درباره احساس خود نسبت به موسیقی آشیقی و عمری فعالیت هنری گفته است: «من اگر دوباره به این دنیا بیایم، آشیق خواهم شد و در مکتب آشیقی تحصیل خواهم کرد. چون که جان و دل من، ساز و آواز من است. من عاشقِ آشیقی‌ام و آشیقِ مَردم و ملتم هستم. [چون که] با انسان‌ها زندگی کردم و از سازم درس گرفتم.»

آشیق یوسف اوهانِس ۲۲اردبیهشت۱۳۹۸ در سن ۹۳ سالگی در ارومیه درگذشت و پیکر او در زادگاه او به خاک سپرده شد. درگذشت این هنرمند تاثیرگذار نه تنها نقطه پایانی بر فعالیت هنری سه نسل از خانواده اوهانِس در حوزه موسیقی آشیقی بود؛ بلکه آشوری‌ها نیز آخرین بازمانده‌ آشیق‌های آشوری را از دست دادند.