بحران خشک‌سالی در ایران؛ پلیس هشدار امنیتی داد

«قاسم تقی‌زاده خامسی» امروز جمعه دوم مهر ۱۴۰۰ در صفحه اینستاگرام خود از سال آبی اخیر به عنوان یکی از خشک‌سال‌ترین سال‌های نیم قرن اخیر یاد کرد.

او گفت آب در مخازن ۱۹۹ سد ملی کشور به حداقل رسیده و ظرفیت این سدها نسبت به سال گذشته حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز اخیرا در گزارشی، نسبت به کاهش چشم‌گیر بارندگی و بروز خشک‌سالی در ایران هشدار داده است. 

فصل‌نامه‌های «دانش انتظامی» خراسان رضوی و کردستان، وابسته به پلیس نیز در شماره‌های اخیر خود نسبت به پیامدهای امنیتی و سیاسی کم آبی هشدار داده‌‌اند. گزارش زیر، خلاصه‌ای است از آن چه در پژوهش‌های اخیر درباره بحران آب در ایران آمده است.

***

کم‌آبی و خشک‌سالی در ایران هم‌چنان بیداد می‌کند و حالا نتیجه برخی از تحقیقات جاکی از آن هستند که توقف یا کنترل این وضعیت و روند وخیم، با بارش‌های متناوب و کافی هم ممکن نیست و شهر‌ها و روستا‌هایی بیشتری در آینده با این بحران دست به گریبان خواهند شد که تبعات امنیتی یکی از مهم‌ترین نتایج آن است.

آمار‌ها می‌گویند در سال آبی جاری در ایران نسبت به متوسط درازمدت ۵۲ ساله، حدود ۳۶ درصد کاهش بارندگی ثبت شده و میزان کل آب تجدیدپذیر هم از متوسط بلندمدت ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به ۸۹ میلیارد متر مکعب رسیده است. 

سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ از نظر کاهش بارش، یکی از بدترین سال‌ها طی ۵۰ سال اخیر بوده است. در تابستان سال ۱۳۹۷، شهرهای زیادی با تنش آب شرب مواجه بودند به طوری که در مواردی، این تنش‌ها به مناقشات اجتماعی و سیاسی تبدیل شدند.

آمار‌ها می‌گویند با توجه به وضعیت کاهش بارندگی‌ها در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ و هم‌چنین افزایش دمای هوا، در سال‌ جاری شهرهای متعددی با تنش آب شرب مواجه می‌شوند.

مرکز پژوهش‌های مجلس در تازه‌ترین گزارشی که در این‌ باره منتشر کرده، نوشته در همه حوضه‌های آبریز درجه یک ایران، کاهش چشم‌گیر بارندگی نسبت به متوسط دراز مدت ۵۲ ساله رخ داده که این امر حاکی از خشک‌سالی شدید و فراگیر در کشور است. 

بیشترین این کاهش‌ها هم مربوط به حوضه‌های آبریز مرز شرق و «قره‌قوم» و کمترین کاهش نیز مربوط به حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه و دریای خزر بوده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده است با توجه به وجود چالش‌ها و مشکلات اساسی در زیرساخت‌های تامین آب شرب در برخی از نقاط ایران و کاهش شدید بارش در سال آبی جاری، وقوع تنش آب شرب در مناطق مختلف کشور محتمل» خواهد بود.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، به احتمال زیاد شهرهای زیادی در تابستان و حتی پاییز سال ۱۴۰۰ دچار تنش آبی خواهند شد. جدول زیر هم پیش‌بینی تعداد شهرها با تنش آب شرب به تفکیک حوضه‌های آبریز اصلی را نشان می‌دهد.

طبقه‌بندی میزان تنش آب شرب به‌صورت وضعیت زرد، نارنجی و قرمز انجام می‌شود که براساس آن، وضیعت زرد بیان‌گر میزان کمبود آب در اوج مصرف تا ۱۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز، وضعیت نارنجی بیان‌گر میزان کمبود آب در اوج مصرف از ۱۰ تا ۲۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز و وضعیت قرمز هم بیان‌گر میزان کمبود آب در اوج مصرف بیش از ۲۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز است.

جدول بالا پیش‌بینی کرده بود در تابستان سال ۱۴۰۰، شهرهای متعددی (۲۸۲ شهر) دچار تنش آبی می‌شوند.

این جدول هم‌چنین برآورد کرده بود در حوضه آبریز مرکز هم تعداد ۱۰۴ شهر دچار تنش آبی می‌شوند که از این میان، حدود ۳۸ درصد شهرها وضعیت تنش آبی قرمز را تجربه خواهند کرد. 

این گزارش می‌گوید وضعیت در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان هم بحرانی است و در این نواحی نیز ۹۳ شهر دچار تنش آبی خواهند شد.

در مناطق گرمسیر جنوبی نیز به دلیل استفاده از آب برای خنک‌سازی و تعدیل هوا، ایجاد این تنش‌ها می‌تواند شرایط زندگی را بسیار طاقت‌فرسا کرده و از طرف دیگر فشار بر شبکه برق را مضاعف کند. 

این مرکز اعلام کرده که علایم این تنش‌ها از در بعضی نقاط کشور به صورت ناآرامی‌ها و نارضایتی‌ها اجتماعی بروز کرده‌اند.

جدول بالا هم بیان کننده تعداد شهرهایی است که دچار تنش آبی شرب در سال‌های اخیر هستند. همان‌‌گونه که این جدول نشان می‌دهد، با کاهش بیشتر بارندگی، تعداد شهرهای تحت تنش آبی افزایش می‌یابد.

مرکز پژوهش‌‌های مجلس در تفسیر و تحلیل این جدول‌ها نوشته است: «موضوع تنش آب شرب را به طور کامل نمی‌توان به کاهش بارندگی مرتبط دانست. زیرا در سال‌هایی که بارندگی بیش از نرمال بوده نیز شهرهای متعدد تحت تنش آب شرب قرار داشته‌اند که این امر نشان از وجود چالش در زیرساخت‌های تامین آب شرب و مدیریت آن‌ها دارد.»

این مرکز اضافه کرده است: «مطلوب بودن بارندگی‌ها و پر بودن مخازن سدها لزوماً به معنی وضعیت مطلوب تأمین آب شرب در کشور نیست. زیرا علاوه بر موجودیت آب، وجود زیرساخت‌های مربوطه، از جمله خطوط آب‌رسانی و انتقال، مخازن، تصفیه‌خانه‌ها و به‌طورکلی، شبکه توزیع مناسب در تامین آب شرب موثر هستند و وجود مشکلاتی در زیرساخت‌ها، تامین آب شرب با کیفیت مناسب را با محدودیت مواجه کرده‌ است.»

بررسی شاخص‌های کلان آب و آبفا نشان می‌دهد کمتر از ۵۴ درصد از جمعیت شهر‌ی در ایران تحت پوشش شبکه فاضلاب هستند و در مابقی مناطق، دفع فاضلاب اغلب از طریق چاه‌ها‌ جذبی انجام می‌شود که این مساله، به‌ویژه در مناطقی که منبع تامین آب شرب از منابع آب زیرزمینی است، مشکلاتی را در کیفیت آب شرب ایجاد  کرده است. 

به دلیل نبود شبکه فاضلاب در این مناطق و وجود چاه‌های جذبی، نشت فاضلاب به منابع آب زیرزمینی هم باعث آلودگی این منابع شده است. با افزایش میزان آلاینده‌ها در چاه‌های تامین کننده آب شرب، این چاه‌ها از مدار خارج و در نتیجه آلودگی این منابع کاهش و ایجاد چالش در تامین آب شرب شده است.

کمبود آب و خشک‌سالی مستمر علاوه بر آثار زیان‌بار زیست محیطی و اقتصادی و اجتماعی، اثر امنیتی و سیاسی هم در برخی از مناطق کم‌آب در پی داشته است که هر روز به دامنه این بحران‌های امنیتی افزوده می‌شود.

فصل‌نامه دانش انتظامی، وابسته به پلیس استان خراسان رضوی در تازه‌ترین شماره خود، تحقیقی با عنوان «بررسی وضعیت بحران آب و پیامدهای امنیتی و اجتماعی» در این استان منتشر کرده است.

پلیس در گزارش خود آورده که استان خراسان رضوی سالانه به طور متوسط ۱۰۸۱ میلیون متر مکعب کمبود آب دارد که از این نظر، در رده نخست در میان سایر استان‌ها قرار گرفته است.

پلیس براساس این جدول و برخی دیگر از آمار‌های رسمی نوشته است پیامد‌های امنیتی کمبود آب و خشک‌سالی در استان خراسان رضوی، خود را در درگیری‌های دسته‌جمعی، درگیری و قطع روابط سیاسی با کشور‌های همسایه، درگیری و اختلاف مرزی، حاشیه‌نشینی، جنگ آب، کاهش مشارکت مردمی و درگیری با مسوولان نشان می‌دهد.

در تازه‌ترین شماره فصل‌نامه دانش انتظامی، وابسته به پلیس استان کردستان نیز هم‌سو با تحقیقات پلیس استان خراسان رضوی، گزارشی از پیامد‌های امنیتی کمبود آب در مرز‌های غربی ایران منتشر شده است.

در این تحقیق، پلیس موضوع کمبود آب در استان کردستان را معطوف به حوزه‌های آبریز مشترک با کردستان عراق کرده و نوشته است بحران در این حوزه‌ها می‌تواند پیامد‌های امنیتی برای ایران داشته باشد.

پلیس اعلام کرده است ساخت سد در بالادست و استفاده بی‌رویه از حوزه‌های آب‌ریز مشترک می‌تواند به تنش‌های امنیتی میان دو کشور تبدیل شود.

کارشناسان شرکت‌کننده در این تحقیق پلیس استان کردستان توصیه کرده‌اند به منظور جلوگیری از تنش آبی میان دو کشور، بهتر است طرفین سیاستی معتدل را در پیش بگیرند.

پلیس نوشته بحران کمبود آب در ایران بسیار جدی است و بستن مسیر آب‌‌های ورودی به عراق از سوی ایران می‌تواند قدرت مانور بیشتری به ایران به عنوان کشور بالادست در حوزه آبریز بدهد.

پلیس در عین حال اعلام کرده است چنین اقدامی باید بسیار دقیق انجام شود تا موجب بروز تنش‌های امنیتی و سیاسی نشود.

بحران کم‌آبی و خشک‌سالی ابعاد پنهان و پیدا و ریز و درشت دیگری هم دارد که سال‌ها است کارشناسان و نهاد‌های مطالعاتی در حوزه‌های مختلف نسبت به بروز و تشدید آن‌ها هشدار می‌دهند اما این هشدار‌ها تاکنون نتوانسته‌اند مانع از گسترش بی‌آبی در ایران شوند.