طرح جایگزین امریکا و اسرائیل برای شکست احتمالی احیای برجام چیست؟

مدتی است کشورهای اروپایی و اسرائیل می‌گویند در صورت شکست مذاکرات احیای توافق هسته‌ای «برجام» بین جمهوری اسلامی و ایالات متحده، باید طرح جایگزینی وجود داشته باشد. حالا از امروز سه شنبه ۱۳ مهر ۱۴۰۰، «ایال هولاتا» و «جیک سالیوان»، مشاوران امنیت ملی نخست وزیر اسرائیل و رییس جمهوری امریکا  وارد مذاکراتی خواهند شد تا به این طرح جایگزین یا «طرح ب» شکل دهند. 

چرا کشورهای غربی و اسرائیل بر طرح جایگزین اصرار دارند و این طرح چه می‌تواند باشد؟

***

جمهوری اسلامی ایران می‌گوید احتمالا تا یک ماه آینده آماده بازگشت به میز مذاکرات احیای برجام در وین است اما «حسین امیرعبداللهیان»، وزیر جدید امور خارجه گفته هیاتی مشغول بررسی اسناد مذاکرات بهار ۱۴۰۰ در دولت «حسن روحانی» است.

به گفته امیرعبداللهیان، اعضای گروه جدید مذاکره کننده که «علی باقری کنی»، یکی از اعضای خانواده «علی خامنه‌ای» سرپرست آن‌ها است، دیدگاه‌های خاص خود را دارند و این به معنای تفاوت نگاه و احتمالا خواسته‌هایی متفاوت در مذاکرات پیشین است که به صورت غیرمستقیم با اعضای دولت «جو بایدن» انجام می‌شد.

 ایالات متحده تهدید کرده که اگر جمهوری اسلامی به دنبال گرفتن امتیازات بیشتر از آن‌چه در وین به دست آورده است، باشد یا داده‌ای کمتر از چیزی که بر سر آن توافق شده بود، ارایه کند، توافق غیر ممکن است. 

جو بایدن، رییس جمهوری امریکا پیش از این در دیدار با «نفتالی بنت»، نخست وزیر اسرائیل گفته بود اگر توافق برجام احیا نشود، راه‌های دیگری وجود دارد. 

گرچه در مورد این راه‌ها توضیحی نداده بود اما احتمالا در مذاکرات مشاوران امنیت ملی رهبران امریکا و اسرائیل نهایی شوند.

اسرائیل قدم را فراتر از این هم گذشته و گفته است جایگزین سومی را هم خود این کشور در نظر دارد تا اگر جمهوری اسلامی به تعهدات کامل خود در برجام برنگردد، راسا آن را به اجرا بگذارد. 

این کشورها ماه‌ها است که با صراحت بی‌سابقه‌ای در برنامه اتمی جمهوری اسلامی اخلال می‌کنند. هدف قرار دادن مرکز مونتاژ ماشین‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران، سپس تاسیسات نطنز و موسسه اتمی کرج و ترور «محسن فخری‌زاده»، مرد مرموز اتمی و معاون وزارت دفاع، همگی در حدود یک سال اخیر رخ داده‌اند. از این بابت، احتمالا اسرائیل ارزیابی دقیقی از توان اتمی فعلی جمهوری اسلامی دارد.

قرار است در مذاکرات امریکا و اسرائیل، ابتدا وضعیت جاری برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی بررسی و زمان گریز اتمی، یعنی فرصتی فرضی که جمهوری اسلامی از زمان تصمیم تا رسیدن به سلاح هسته‌ای لازم دارد، محاسبه شود و سپس طرف‌ها بر طرحی توافق کنند که اگر ایران به برجام بازنگشت، به اجرا گذاشته شود.

کشورهای اروپایی به طور ضمنی چنین طرحی را لازم دانسته‌اند و روسیه هم همراه شدن به این روند را در صورت شکست قطعی مذاکرات، منتفی ندانسته است.

طرحی که ایالات متحده و اسرائیل بر روی آن کار می‌کنند، احتمالا شامل مجموعه‌ای از تحریم‌های جدید و بازگشت تحریم‌های رفع شده شورای امنیت علیه برنامه اتمی جمهوری اسلامی است که سال گذشته در چنین روزهایی، دولت «دونالد ترامپ» برای احیای آن دست به تلاش‌هایی زد اما در حالی که از پشتیبانی کشورهای اروپایی، چین و روسیه برخوردار نبود، به موفقیت نرسید. 

«حسن روحانی»، رییس جمهوری وقت ایران در نامه‌ای که به تازگی در کتاب «راز سر به مهر» افشا شده، سران کشورهای ۱+۴، یعنی بریتانیا، فرانسه، چین، روسیه به علاوه آلمان را تهدید کرده بود که در صورت اعمال تحریم از سوی شورای امنیت، جمهوری اسلامی از «پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی» خارج می‌شود. 

در حال حاضر این می‌تواند آخرین تهدید جمهوری اسلامی باشد چرا که این کشور تمام محدودیت‌های مندرج در توافق اتمی برجام را کنار گذاشته و به برنامه هسته‌ای خود سرعتی کم‌سابقه داده است. 

در موارد مشابه در سال‌های گذشته، ایران با چنین تحرکاتی به دنبال افزایش قدرت چانه‌زنی خود بوده است. به نظر می‌رسد این بار هم هدف از این توسعه در کمیت و کیفیت برنامه هسته‌ای، هم‌چون تولید اورانیوم غنی شده با خلوص ۶۰ درصد، تحت فشار قرار دادن امریکا در مذاکرات وین برای دادن امتیازات بیشتر به جمهوری اسلامی هم‌چون رفع تحریم‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و برداشتن تحریم از آیت‌الله خامنه‌ای و اعضای دفتر و نزدیکان او است.

این تحریم‌ها ارتباطی با برنامه اتمی جمهوری اسلامی ندارند و ایالات متحده علاوه بر مخالفت با رفع آن‌ها، خواستار مذاکره درباره برنامه موشک‌های بالستیک ایران هم شده است؛ امری که آیت‌الله خامنه‌ای پس از مذاکرات اخیر در وین هم با صراحت با آن مخالفت کرده بود.

اسرائیل و امریکا با حمایت کمتر علنی شده اروپا، خواهان تنظیم طرح جایگزینی هستند که با ارایه جزییات آن، جمهوری اسلامی را وادار به بازگشت به تعهدات اتمی‌ خود کنند. در حال حاضر، ایران به طور کامل اجرای توافق برجام را متوقف و حتی همکاری کامل و بی نقض با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را هم به نوعی به مذاکرات احیای برجام گره زده است؛ به طور مثال، از اجرای توافق نصب دوربین‌ها در یکی از مراکز اتمی در کرج خودداری کرده و ماه‌ها است که پاسخ سوالات بازرسان آژانس را درباره منشا ذرات اورانیوم کشف شده در برخی از محل‌های غیراتمی اعلام نکرده است.

با این که ایران تعهدات برجام و بخشی از تعهدات دوجانبه در برابر آژانس را رعایت نمی‌کند، کشورهای عضو برجام به دلیل بازگشت تحریم‌های امریکا در برابر نقض تعهدات جمهوری اسلامی، همراهی و خویشتن‌داری نشان داده‌اند. اما نه تنها ایران در مذاکرات وین به برجام بازنگشته بلکه برنامه اتمی آن گسترده‌تر از قبل از توافق برجام شده است. با این وجود، از تحریم‌های شورای امنیت و اتحادیه اروپا هم خبری نیست.

به بیان دیگر، دو طرف در وضعیت بن‌بست قرار داشته‌اند که به طرف‌های ۱+۴ اجازه نمی‌داده علی‌رغم نقض برجام، اقدامات تنبیهی علیه جمهوری اسلامی به کار بگیرند چرا که امریکا با اعمال مجدد تحریم‌هایش، مسبب این وضعیت شمرده است.

حالا چهار ماه پس از توقف مذاکرات وین و در آستانه بازگشت احتمالی طرف‌ها به میز مذاکره، امریکا با فشار اسرائیل در حال تنظیم طرحی است که پس از شکست احتمالی مذاکرات، علیه ایران اعمال شود و به نوعی بن‌بست موجود را بشکند و فضای تازه‌ای به وجود آورد که حتما مورد پسند مقام‌های جمهوری اسلامی و دولت تازه آن نخواهد بود.