«زنوز»، باغ‌شهری زیبا در شهرستان مرند است. طبیعت بکر، چشمه‌های آب فراوان، مراتع غنی و روستاهای تاریخی و پله‌کانی، از این منطقه، ییلاقی بهشت‌گونه ساخته است. این ناحیه از استان آذربایجان شرقی همزمان یکی از غنی‌ترین حوزه‌های معدنی در ایران است.
با این‌وجود بی‌اعتنایی دولت نسبت به توسعه زیرساخت‌های بهداشتی، آموزشی و ارتباطی در زنوز، باعث فقر شدید، توسعه نیافتگی و مهاجرت اجباری از این منطقه شده‌است. همچنین فعالیت معادن متعدد «کائولن» و سنگ‌های تزيینی بدون رعایت ضوابط زیست محیطی، علاوه‌بر از آسیب جدی به طبیعت این منطقه، زیست مردم زنوز را در معرض تهدید قرار داده‌است. از سال گذشته نیز با کشف یک معدن مس و طلا در منطقه آدینه، نگرانی شهروندان و فعالان محیط زیست زنوز درباره تشدید وضعیت نابسامان زیست‌محیطی در این منطقه افزایش یافته است.
***
زنوز یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی در ۱۰۰ کیلومتری شمال غرب تبریز است. وجود معادن سرشار کائولن در این منطقه، زنوز را به شهری منحصربه فرد در ایران تبدیل کرده؛ معادنی که از دهه سی شمسی اصلی‌ترین تامین‌کننده کائولن ایران است.
کائولن (Kaolin) جزو کانی‌های سیلیکات آلومینیوم هیدراته است که به نامهای دیگری چون کائولینیت و خاک چینی نیز شناخته می‌شود. این ماده معدنی ارزشمند در صنایع مختلفی چون صنعت چینی، کاشی و سرامیک، لاستیک‌سازی، رنگ‌سازی و حتی صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد.
«شرکت صنايع خاک چينی» که سهام‌دار عمده آن سازمان تامين اجتماعی است، بهره‌بردار سه معدن «کائولن و سنگ ساختمانی زنوز»، معدن «خاک صنعتی ساری تپه» و معدن «خاک صنعتی کوهناب» در زنوز است. معدن کائولن و سنگ ساختمانی زنوز شامل ۴ کارگاه کائولن و سه کارگاه سنگ و مالون است. کارگاه کائولن شماره یک این معدن با ۶۰ میلیون تن ذخیره شناسایی شده، به تنهایی بزرگترین معدن کائولن خاورمیانه است.
فعالیت معادن کائولن و سنگ تزئینی در زنوز بیش از نیم قرن قدمت دارد. با این وجود نه تنها استخراج معدن موجب توسعه اقتصادی این منطقه نشده است که عدم رعایت الزامات زیست‌محیطی از سوی معادن، باغ‌شهر زنوز را در همسایگی کوهی از نخاله‌های معدنی قرار داده‌است.
همدستی دولت و مافیای معادن
یکی از فعالان محیط زیستی ساکن زنوز در گفت‌وگو با «ایران‌وایر»، آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از فعالیت معادن را اصلی‌ترین عامل افزایش ابتلا به سرطان در بین شهروندان زنوزی معرفی می‌کند. او می‌گوید: «گویی دولت و مافیای معادن دست به دست هم داده‌اند تا به قیمت از بین بردن طبیعت زنوز و بیمار کردن مردم، زنوزی‌ها را مجبور به مهاجرت کنند. زنوز سال‌ها است انفجار در معدن استخراج کائولن و گرد و خاک ناشی از آن را تحمل می‌کند. این گرد و خاک حاوی فلزات سنگین و مواد شیمایی است؛ اما نه نامه‌نگاری‌ها به مسئولین، نه جمع‌آوری طومار و امضا از شهروندان و نه برگزاری تجمع اعتراضی کوچکترین تاثیری در تغییر رویه بهره‌برداران معدن نداشته است. حتی بهره‌برداران معادن منطقه از چندین نفر از اهالی زنوز شکایت کرده‌اند. نیروهای امنیتی نیز گاه و بی‌گاه اقدام به تهدید، پرونده‌سازی و بازداشت فعالان محیط زیست منطقه می‌کنند.»
این فعال محیط زیست منبع اصلی درآمد مردم زنوز را کشاورزی، دامداری و زنبوداری معرفی می‌کند: «معدن کائولن در ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری شهر زنوز است. با بارش باران مواد شمیایی و نخاله‌های معدن به سمت باغات و شهر زنوز سرازیر می‌شوند. این عامل باعث فرسایش خاک و آلوده شدن منابع آبی زنوز شده است. بخشی از باغ‌های منطقه هم به دلیل آلودگی ناشی از معادن خشک شده است. با این حال مردم زنوز کمترین بهره‌ای از فعالیت این معادن نداشته‌اند. منطقه زنوز فاقد هرگونه صنایع است. مدارس زنوز فرسوده و راه‌های ارتباطی آن یا خاکی است و یا به قدری تخریب شده که تردد را سخت می‌کند. این منطقه حتی یک بیمارستان ندارد و بهداری شهر را هم خیرین و شهروندان با کمک هم ساخته‌اند. بسیاری از روستاهای اطراف زنوز حتی بهداری هم ندارند و راه‌ها و مدارسشان فرسوده است.»
معادن زنوز و نقض قوانین
معادن زنوز به ویژه معدن کائولین این شهر دهه‌ها است آشکارا قوانین مصوب در حوزه بهره‌برداری از معادن را نقض می‌کنند. نهادهای مسئول از وزارت صمت تا سازمان محیط زیست نیز تاکنون اقدامی در جهت جلوگیری از نقض مکرر قوانین توسط بهره‌برداران معادن انجام نداده‌اند.
بر اساس ضوابط زیست محیطی فعالیت معادن، فاصله معادنی که در آن از ماده منفجره در فرایند بهره‌برداری استفاده می‌شود، نباید از مراکز حساس (مراکز جمعیتی، منابع آبی و ...) کمتر از ۸۰۰ متر باشد. این در حالی است که معدن کائولین زنوز در فاصله‌ای کمتر از ۲۰۰ متر از شهر زنوز قرار دارد.
همچنین مطابق ماده ۶ از ضوابط زیست محیطی فعالیت معادن، دارنده پروانه بهره‌برداری معدن متعهد به بازسازی و ترمیم محدوده اکتشاف یا بهره‌بردای در پایان عمر پروانه مربوطه است. چنانچه محدوده عملیات معدنی در منابع ملی و طبیعی واقع شده باشد، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور موظف است اعتبار لازم را جهت بازسازی محیط در اختیار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور قرار دهد.
با این وجود معادنی که پیشتر در زنوز مورد اکتشاف و بهره‌برداری قرار گرفته است، به حال خود رها شده و اقدامی در جهت احیای بافت‌های آسیب دیده منطقه انجام نشده است. سازمان تامين اجتماعی به عنوان بهره‌بردار معدن کائولن زنوز نیز به‌رغم گذشت دهه‌ها از آغاز بهره‌برداری از این معادن، آشکارا به بازسازی و ترمیم این محدوده معدنی بی‌توجه است.
همچنین میزان پرداخت «حقوق دولتی» از سوی تمامی بهره‌برداران معادن زنوز از جمله شرکت صنايع خاک چينی، شفاف نیست. حقوق دولتی به معنای درآمد دولت ناشی از استخراج، بهره‌برداری و برداشت هر واحد از ماده یا مواد معدنی است.
آنچه مسلم است این معادن دست‌کم از پرداخت یک درصد فروش سالیانه خود که باید صرف توسعه زیرساخت‌های عمرانی و بهداشتی منطقه استقرار معدن شود، امتناع کرده‌اند. عدم پرداخت این مبلغ نقض تبصره دو و سه ماده ۶ قانون معادن و بند پنجم از ماده ۴۳ برنامه ششم توسعه است.
همچنین مطابق تبصره ۶ از ماده ۱۴ قانون معادن، دولت نیز مکلف است پانزده درصد از حقوق دولتی حاصل از فعالیت معادن را جهت ایجاد زیرساخت و توسعه شهرستان محل استقرار معدن اختصاص دهد. این در حالی است که به گفته منابع محلی هیچگاه این بودجه به سرانه زنوز افزوده نشده است و فقرِ زیرساخت‌های بهداشتی، آموزشی و ارتباطی و عدم سرمایه‌گذاری دولت در این منطقه از مهمترین عوامل مهاجرت از زنوز است.
در حالی که زنوز از گرد وخاک آلوده به فلزات سنگین و مواد شمیایی، فرسایش شدید خاک، آسیب دیدن باغات و پوشش گیاهی منطقه و افزایش سرطان و بیماری های پوستی، زخم خورده است، انتشار خبر صدور پروانه کشف برای معدن مس و طلای آدینه (آدی نه) زنوز، نگرانی شهروندان و فعالین محیط زیست منطقه را بیش از پیش افزایش داده است.
شرکت «آذر مس‌کان ایرانیان»، به عنوان بهره‌بردار معدن طلای آدینه، فعالیت‌های اکتشافی خود را از سال ۱۳۹۹ و در ۷۳ هكتار از اراضی زنوز آغاز کرده است. این معدن در میانه روستاهای کوهناب ( گَوَن اُو)، دولت‌آباد، ساری‌تپه، نوجده شیخلر و دوگیجان و شهر زنوز قرار دارد. آغاز به فعالیت معدن طلای آدینه با نارضایتی واکنش شدید اهالی این منطقه مواجه شده است.
اعتراض‌های مردمی
در این مدت شهروندان و فعالان محیط‌زیستی زنوز دست‌کم سه‌بار با برگزاری تجمع اعتراضی خواستار توقف فعالیت معدن آدینه شده‌اند.
اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۰، اهالی روستای کوهناب و جمعی از مردم زنوز با بستن راه ارتباطی معدن آدینه مانع از انتقال تجهیزات شرکت بهره‌بردار به این معدن شدند. این اقدام شهریور امسال بار دیگر تکرار شد. با عدم پاسخگویی مسئولان و شروع به کار دوباره معدن آدینه زنوز، شهروندان زنوز روز پنج‌شنبه ۸مهر۱۴۰۰، برای بار سوم در محدوده معدن آدینه دست به تجمع اعتراضی زدند.
بهره‌بردار معدن آدینه نیز در واکنش به اعتراض اهالی زنوز، برای دور زدن زنوز و اهالی معترض آن، اقدام به ساخت جاده‌ای اختصاصی برای دسترسی به معدن کرده است. این جاده که از مسیر روستای کوهناب به صوفیان در حال ساخت است، خود باعث تخریب دامنه کوه‌ها و محیط زیست منطقه شده است.
شهروندان زنوز و فعالان محیط زیست منطقه همچنین «کمپین مخالفان استخراج معدن آدینه»، را بنیان‌گذاری کرده‌اند. این کمپین با آغاز کارزای با بیش از پنج هزار امضا خواستار جلوگیری از ادامه فعالیت معدن طلای آدینه است.
کمپین مخالفان استخراج معدن آدینه همچنین با انتشار نامهای سرگشاده دلایل خود را برای مخالفت با فعالیت این معدن توصیح داده‌اند. این نامه خطاب به «ابراهیم رئیسی»، برخی مسئولین استان آذربایجان شرقی و نمایندگان مجلس این استان نوشته شده‌است.
در این نامه آمده است: «مراتع آدينه، دارای تنوع گیاهی و جانوری منحصربه‌فرد است. این مراتع همچنين در بالادست سرچشمه‌های آب آشاميدنی و كشاورزی و سد زنوز قرار دارد. تخریب بسترچشمه‌های آب در منطقه موجب كاهش آب‌های سطحی و زيرزمینی شده و از اين طريق به كشاورزی، دامداری و زنبورداری كه وسيله امرار معاش اهالی دشت مرند، زنوز و روستاهای تابعه است، لطمات جبران‌ناپذيری وارد خواهد كرد.»
همچنین فعالان محیط زیست و اهالی زنوز در این نامه نسبت به استفاده از مواد آلاينده و خطرناک نظير تركيبات سيانور جهت استحصال فلزات در این معدن هشدار داده‌اند.
واکنش مقام‌های رسمی
«مهرانگیز رحمانی»، معاون امور معادن و صنایع وزارت صمت آذربایجان شرقی در واکنش به اعتراض اهالی زنوز درباره فعالیت‌های معدن آدینه، در گفتگو با رسانهها گفته است: «معدن طلای آدینه زنوز فعلا مراحل اکتشافی خود را در زمینه مواد فلزی طی می‌کند و طرح هرگونه موضوعی در ارتباط با مضرات زیست‌محیطی این معدن پیش‌داوری است.»
این مقام وزارت صمت همچنین تاکید کرده است تمام فعالیت‌های مرتبط با معدن زنوز از سازمان‌های ذیربط استعلام و با نظارت سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی رصد می‌شود.
این در حالی است که نگرانی‌های اهالی زنوز نه فقط به دلیل تخریب شدن محیط زیست این منطقه توسط معادن کائولن که ناشی از تجربه تلخ فعالیت آلاینده معادن طلا و مس در استان آذربایجان شرقی است. وزارت صمت، سازمان محیط زیست و نهادهای امنیتی و نظارتی این استان نه تنها به تخلفات این معادن رسیدگی نکرده‌اند که در برخی موارد به دلیل دریافت رشوه و درگیر شدن در فساد اقتصادی، خود در تبدیل به اهرم فشار بر مردم بومی و فعالان محیط زیست شده‌اند.
پیشتر ایران وایر با انتشار اسنادی در ارتباط تخلفات «معدن طلای مزرعه شادی»، همراهی مسئولان وزارت صمت در نقض مکرر قوانین در این معدن به دلیل دریافت رشوه را افشا کرده بود. واگذاری غیرشفاف معدن بدون برگزاری مزایده، پرداخت رشوه به مقام‌های وزارت صمت، عدم پای‌بندی بهره‌بردار چینی به تعهدات مندرج در قرارداد، عدم پرداخت کامل حقوق دولتی و تخریب محیط‌زیست تنها بخشی از تخلفات معدن طلای مزرعه شادی در استان آذربایجان شرقی است.
سایر معادن مس و طلای استان شامل معدن مس سونگون، معدن مس انجرد، معدن طلای اندریان و ... نیز وضعیتی مشابه با معدن طلای مزرعه شادی دارند. تصرف زمین روستاییان، جنگل خواری، اختلاس و فساد گسترده اقتصادی، پرداخت رشوه به مقام‌های دولتی، تخلیه پساب‌های خطرناک معدن در رودخانه‌ها، رها کردن میلیون‌ها تن نخاله‌های خطرناک پیرامون معدن، تخریب گسترده محیط‌زیست و بی‌اعتنایی به احیای بافت‌های آسیب‌دیده ناشی از فعالیت معادن، ره‌آورد چشم‌پوشی نهادهای دولتی بر تخلفات بهره‌برداران معادن مس و طلای استان آذربایجان شرقی است.
اکنون تجربه زیسته اهالی زنوز در ارتباط با معادن کائولن منطقه، در کنار نگرانی از تکرار آلایندگی شدید ناشی فعالیت معادن مس و طلا در این باغ‌شهر، فعالیت معدن آدینه را تبدیل به مهمترین دغدغه و چالش شهروندان و فعالان محیط‌زیستی زنوز کرده است؛ نگرانی و دغدغه‌ای که به صورت مستقیم با زیستِ مردمِ زنوز گره خورده است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر