«سعید‌رضا عاملی»، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ۱۷آذر۱۴۰۰ در نشستی خبری که به مناسبت سالروز تاسیس این شورا برگزار شد، مدعی شد: «رتبه ایران از نظر خروج نخبگان در دنیا ۹۲ است.» او در این نشست اظهار داشت: «اگرچه این وضعیت مطلوب نیست؛ اما در مورد خروج نخبگان هم اغراق‌های زیادی صورت میگیرد.»
آیا ایران نود و دومین کشور دنیا در خروج نخبگان است؟ آیا مباحث مطرح پیرامون فرار مغزها در ایران اغراق‌آمیز است؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
***
طبیعتا مهاجرت معنای متفاوتی از فرار مغزها دارد و هر مهاجری نخبه نیست. این قاعده شاید در مورد بسیاری از کشورها صادق باشد؛ اما در مورد کشورهایی که از پاسپورتی معتبر برخوردار نیستند یا درگیر جنگ مسلحانه نیستند، مثل ایران، می‌تواند متفاوت باشد، چرا‌که وقتی شهروندان پاسپورت معتبر ندارند، کشورشان درگیر جنگ مسلحانه هم نیست، پس باید باید دارای یک ویژگی خاصی باشند تا بتوانند ویزا دریافت و مهاجرت کنند. در واقع بدون پاسپورت معتبر و شرایط اخذ پناهندگی، باید پول، تخصص، مهارت و یا شهرت جهانی داشت که بتوان اقامت و سپس تابعیت کشورهای توسعه‌یافته را دریافت کرد. پس قبل از اینکه به این سوال پاسخ دهیم که جایگاه ایران در رنکینگ جهانی فرار مغزها چند است، نیم نگاهی داریم به جایگاه ایران در میان کشورهای مهاجرفرست دنیا.
براساس گزارش دفتر مهاجرتی سازمان ملل متحد، ایران در میان ۲۰ کشور اول مهاجرفرست دنیا قرار ندارد. در سال ۲۰۱۹ هند، مکزیک، چین، روسیه، سوریه، بنگلادش، پاکستان، اوکراین، فیلیپین، افغانستان، اندونزی، لهستان، انگلستان، آلمان، قزاقستان، فلسطین، رومانی، مصر و ترکیه بیشترین مهاجر را در دیگر کشورهای جهان داشته‌اند.
نمودار زیر نشان می‌دهد که در ۳۰ سال گذشته کدام کشورها بیشترین مهاجر را به سایر کشورها فرستاده‌اند:
ایران درست است در ۲۰ کشور اول مهاجرفرست دنیا در سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ قرار نداشته اما چندان هم با کشورهای این جدول فاصله ندارد. نگاهی به جدول ۵۰ کشور اول دنیا که در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۱۸ بیشترین مهاجر را راهی کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی کرده‌اند، ایران در رتبه ۲۴ جهان قرار میگیرد. ۲۴ کشور اول دنیا در این جدول به این شرح هستند: «چین، هند، رومانی، اوکراین، ونزوئلا، ویتنام، مکزیک، فیلیپین، ایتالیا، برزیل، لهستان، مراکش، انگلستان، کلمبیا، سوریه، عراق، آمریکا، آلمان، فرانسه، افغانستان، روسیه، پاکستان، بلغارستان و ایران.»
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) شامل کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته دنیا، در گزارشی اطلاعاتی در خصوص مهاجر‌پذیری کشورهای عضو و میزان مهاجران ساکن در این کشورها ارائه کرده است.
نگاهی به جدول ۱۰ کشور اول پناهنده‌فرست به کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) بین سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ نشان می‌دهد ایران پس از افغانستان، سوریه، ونزوئلا، عراق، السالوادور، هندوراس، نیجریه و گواتمالا، نهمین کشور پناهنده‌فرست به کشورهای عضو این سازمان به شمار می‌آید:
پناهندگان تنها گروه بزرگ مهاجران ایرانی در کشورهای عضو این سازمان نیستند، بلکه نگاهی به جدول ۲۰ کشور اول دنیا با بیشترین شهروند در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) در سال ۲۰۱۹ نیز نشان می‌دهد که ایران سیزدهمین گروه بزرگ مهاجران این کشورها را تشکیل می‌دهد:
مهاجران ایرانی رتبه نهم اتباع خارجی در کشور کانادا، رتبه پنجم اتباع در ترکیه و رتبه دهم اتباع در سوئد را از آن خود کرده‌اند:
|
|
|
|
آیا آمار مهاجرت نخبگان از ایران بالاست؟
گزارش‌های فوق در حالی از ایران به عنوان یکی از ۵۰ کشور مهاجرفرست دنیا نام برده‌اند که ایرانیان نه پاسپورت معتبری دارند و نه درگیر جنگ مسلحانه هستند. پاسپورت معتبر و جنگ دو عاملی است که مهاجرت را تسهیل می‌کند. ایرانیان بدون برخورداری از این دو مزیت مهاجرتی، در رتبه‌های بالای کشورهای مهاجرفرست دنیا قرار گرفته‌اند، این مهم نشان می‌دهد که مزیت‌های دیگری از جمله تخصص، مهارت، شهرت جهانی و پول نقش عمده‌ای در مهاجرت ایران داشته و دارد؛ یعنی آن‌ها که مهاجرت کرده‌اند، عموما نخبه بوده‌اند.
گزارش اداره مهاجرت آمریکا نشان می‌دهد که ایران با ۳۷۳ هزار مهاجر در آمریکا در سال ۲۰۱۹ در رتبه بیست‌ودوم با بیشترین تعداد مهاجر در این کشور قرار داشته است. نگاهی به تحصیلات ایرانیان ساکن آمریکا نشان می‌دهد که ۵۸.۹ درصد ایرانیان آمریکا مدرک تحصیلی لیسانس به بالا دارند، ۱۸ درصد فوق دیپلم، ۱۶ درصد دیپلم و ۶.۸ درصد زیر دیپلم هستند. این آمار ایرانیانی است که موفق به دریافت گواهی شهروندی آمریکا شده‌اند. دانشجویان و شاغلانی که با ویزا یا گرین کارت در این کشور حضور دارند، در این آمار لحاظ نشده‌اند.
جدول زیر نیز نشان می‌دهد که مهاجرانی که شهروندی آمریکا دریافت کرده‌اند، چه مدرک تحصیلی داشته‌اند. در جدول زیر ایرانیان در رتبه ۱۲ مهاجران تحصیلکرده آمریکا قرار گرفته‌اند:
نگاهی به جدول ۲۰ کشور اول دانشجوفرست به کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹ نیز نشان می‌دهد که دانشجویان ایرانی شانزدهمین گروه بزرگ دانشجویان کشورهای عضو این سازمان هستند:
جدول زیر نیز نشان می‌دهد که دانشجویان ایرانی سومین گروه بزرگ دانشجویان خارجی دانشگاه‌های ایتالیا را تشکیل می‌دهند:
Italy
با این حال در گزارش ۲۰۲۱ The Global Economy ایران در فرار مغزها، رتبه نهم در میان کشورهای منطقه خاورمیانه را داراست:
این گزارش رتبه ایران در سال ۲۰۲۱ در میان ۱۷۳ کشور جهان را نیز ۹۶ برآورد کرده است. رتبه‌ای که با ادعای دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی چندان فاصله‌ای ندارد؛ اما در این خصوص توجه به چند نکته مهم است:
۱- میزان مهاجرت مغزها در مقایسه با منابع انسانی کشورها سنجیده می‌شود. رتبه ایران در شاخص توسعه منابع انسانی در دنیا در سال ۲۰۱۹ چهل‌وسه برآورد شده است؛ یعنی ایران به لحاظ منابع انسانی در ردیف کشورهای توسعه‌یافته قرار دارد. حال آنکه در رنکینگ فرار مغزها ایران بعد از کشورهای فقیر و کمترتوسعه یافته در جایگاه ۹۶ قرار گرفته و تعداد ۸۷ کشوری که کمتر با پدیده فرار مغزها مواجه هستند، کشورهای بیشتر توسعه‌یافته هستند. یعنی برای کشوری که به لحاظ منابع انسانی در رتبه ۴۳ قرار دارد، رتبه ۹۶ فرار مغزها رتبه بسیار بالایی محسوب می‌شود.
۲- رتبه ایران در فرار مغزها به این دلیل ۹۶ عنوان شده که تعداد نخبگان مهاجرت‌کرده به نسبت تعداد جمعیت فارغ‌التحصیلان ایرانی بالا ارزیابی نشده است، حال آنکه اگر به لیست ۶۰۰ دانشگاه برتر دنیا نگاه کنیم، دانشگاه‌های ایران جایگاهی قابل توجه ندارند. جز چند دانشگاه از جمله دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه تهران، ما در ۶۰۰ دانشگاه اول دنیا دانشگاه دیگری نداریم.
این سه دانشگاه‌هایی هستند که فارغ‌التحصیلان آن را نخبگان ایرانی تشکیل می‌دهند و عموما پس از اخذ لیسانس ایران را ترک می‌کنند. ضمن اینکه نگاهی به Global Competitive Index گزارش شده در سال ۲۰۱۹ توسط World Economic Forum نشان می‌دهد که ایران در دارا بودن نیروی متخصص جایگاه خوبی در دنیا ندارد. رتبه ایران در دسترسی به نیروی کار ماهر در دنیا ۱۱۸ است. پایین بودن رتبه ایران می‌تواند ناشی از مهاجرت نیروهای متخصص و ماهر باشد:
۳- براساس گزارش ٖWORLD MIGRATION REPORT 2020 ایران در معرض خطرات انسانی و طبیعی با ریسک متوسط قرار دارد؛ به همین دلیل همیشه باید منتظر افزایش آمار مهاجران ایرانی باشیم:
۴- شاید اعداد تعداد مهاجران ایرانی به نظر بزرگ نیایند و آنچه از فرار مغزها گفته می‌شود، اغراق‌آمیز به نظر آید؛ ولی اگر به این گزارش‌ها توجه کنیم، می‌بینیم ادعای مهاجرت نخبگان چندان اغراق‌آمیز نیست:
- سالانه ۳ هزار پزشک از ایران می‌روند؛ این در حالی است که ایران کلا سالانه ۵ هزار دانشجو پزشکی پذیرش می‌کند و ورودی پزشک به جامعه پزشکی ایران بیش از ۴ هزار پزشک نیست.
- سالانه ۹۰۰ استاد دانشگاه ایران را ترک می‌کنند؛
- ۴۳ درصد مدال‌آوران المپيادي مهاجرت كرده‌اند؛
- سالانه ۳۲ تا ۴۰ هزار دانشجو مهاجرت می‌کنند، در سه سال گذشته ۱۵۰۰ نخبه بازگشته‌اند؛
۵- مساله دیگری که در موضوع مهاجرت نخبگان در دنیا مطرح است، میزان بازگشت نخبگان به کشور مبدا است. یکی از شاخص‌هایی که در بازگشت نخبگان به کشور مبدا تعیین‌کننده است، شاخص سهولت کسب‌وکار یا Doing Business است که توسط بانک جهانی ارزیابی می‌شود. رتبه ایران در شاخص کسب‌وکار ۱۲۷ ارزیابی شده که نشان می‌دهد، شرایط برای بازگشت نخبگان چندان مهیا نیست:
علاوه بر مهیا نبودن شرایط کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری، مشکلات سیاسی و بحران‌های امنیتی و فقدان استقلال قضایی را نیز به عنوان موانع بازگشت نخبگان به ایران باید لحاظ کرد.
جمع‌بندی
سعید‌رضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، مدعی است: «رتبه ایران از نظر خروج نخبگان در دنیا ۹۲ است.» بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهد که این ادعا با رتبه ایران در فرار مغزها که در گزارش ۲۰۲۱ The Global Economy به آن پرداخته شده، نزدیک است، اما این همه واقعیت نیست.
ایران براساس گزارش‌های بین المللی در حالی در میان ۵۰ کشور اول مهاجرفرست دنیا قرار گرفته که نه پاسپورت معتبری دارد و نه درگیر جنگ مسلحانه است که شهروندان آن بتوانند به سادگی پناهندگی دریافت کنند؛ بلکه مهاجران ایرانی عموما به دلیل ویژگی علمی، تخصص، مهارت، شهرت جهانی و یا پول توانسته‌اند به کشورهای دیگر از جمله کشورهای توسعه‌یافته راه یابند و تابعیت این کشورها را اخذ کنند.
حدود ۶۰ درصد ایرانیان مهاجر در آمریکا دارای تحصیلات عالیه هستند، ایران در میان ۲۰ کشور اول دانشجوفرست به کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی جای دارد.
ایران‌وایر ادعای سعید‌رضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی را واجد نشان «گمراه‌کننده» می‌داند؛ چرا‌که رتبه ایران در رنکینگ جهانی فرار مغزها که توسط The Global Economy در رتبه ۹۶ برآورد شده، نشان‌دهنده واقعیت مهاجرت نخبگان ایرانی نیست. چرا‌که آن‌ها تعداد نخبگان مهاجرت‌کرده را به نسبت کل دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی ارزیابی می‌کنند، حال آنکه تعداد انگشت‌شماری از دانشگاه‌های ایران در ۶۰۰ دانشگاه اول دنیا جای دارند؛ یعنی بخش قابل توجهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های نخبه‌پرور ایران مهاجرت می‌کنند، سالانه ۳۰۰۰ هزار پزشک و ۹۰۰ استاد دانشگاه ایران را ترک می‌کنند، ۴۳ درصد دانش‌آموزان المپیادی سر از کشورهای توسعه‌یافته در می‌آورند و شاخص دسترسی به نیروی کار متخصص در داخل ایران در جایگاه ۱۱۸ جهان قرار دارد که از خالی شدن کشور از نیروهای متخصص و ماهر حکایت دارد.
- گمراه‌کننده: موردی که ممکن است از واقعیاتی خاص در اظهارات استفاده شود تا ادعای نادرست یا غیرقابل اثبات دیگری را القا کند.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر اینجا را کلیک کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر