آیا دولت بایدن بخشی از تحریم اتمی جمهوری اسلامی را رفع کرده است؟

وزارت خارجه آمریکا به کنگره این کشور اطلاع داده است که معافیت بخش مشخصی از برنامه غیرنظامی اتمی جمهوری اسلامی از تحریم‌های آمریکا را مجددا صادر کرده است. یک مقام وزارت خارجه ایالات متحده در اظهارات بسیار مبهمی درباره این اقدام گفته است که هدف دولت «جو بایدن» از این کار باز کردن راه برای دولت‌های ثالث برای مشارکت در پروژه‌های ایمن‌سازی و جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای توسط جمهوری اسلامی ایران است. برخی از رسانه‌ها در داخل و خارج از ایران، از این اقدام با عنوان «رفع تحریم» یاد کرده‌اند که غلط است؛ حال سوال اینجاست که معنای عملی که دولت بایدن انجام داده چیست؟ 
***

آیا دولت بایدن بخشی از تحریم اتمی جمهوری اسلامی را رفع کرد؟

دولت بایدن معافیت دولت‌های ثالث یعنی هر دولتی غیر از دولت آمریکا را برای مشارکت مجدد در بخشی از برنامه اتمی ایران پس از ۱۹ ماه، دوباره صادر کرده که به معنی رفع تحریم اتمی نیست. این کار حتی در دوره ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» هم که از برجام خارج شده بود تا خرداد ۱۳۹۹ انجام می‌شد. به این ترتیب معافیتی که دولت ترامپ هم مدتی آن را صادر کرده بود، دولت بایدن بعد از وقفه‌ای نزدیک به دو سال، آن را دوباره صادر کرده است. 

دولت ترامپ چه وقت این معافیت را صادر کرده است؟

در حالی که آمریکا دو سال بود از توافق برجام خارج شده بود و تحریم‌های دوره ترامپ علیه جمهوری اسلامی اعمال می‌شد، وزارت خارجه ایالات متحده در همین دوره صدور معافیت از تحریم بخش‌های غیرنظامی اتمی جمهوری اسلامی را تا هفتم خرداد ۱۳۹۹ (بیست و هفتم مه ۲۰۲۰) ادامه داد؛ اما آن را در این تاریخ متوقف کرد. دو ماه پس از این، یعنی از ششم مرداد ۱۳۹۹ برابر با بیست و هفتم ژوئیه ۲۰۲۰ مشارکت دیگر دولت‌ها در برنامه اتمی جمهوری اسلامی، مشمول تحریم‌های ثانویه آمریکا شد.

معنی معافیت صادر شده چیست؟

بر اساس معافیتی که دولت بایدن صادر کرده است، هر دولتی غیر از ایالات متحده می‌تواند در پروژه بازطراحی راکتور آب سنگین اراک، خرید آب سنگین تولید شده ایران با هدف خروج از این کشور، تامین اورانیوم غنی شده برای راکتور تحقیقاتی تهران و سپس انتقال پسماند سوخت آن به خارج از ایران بدون جریمه شدن و خطر تحریم، با جمهوری اسلامی همکاری کند.

هدف از معافیت در ارتباط با جمهوری اسلامی چیست؟

دادن مجوز به دولت‌ها برای کمک به بازطراحی راکتور آب سنگین و خارج کردن آب سنگین از ایران و پسماند سوخت اتمی هدف این معافیت است که در خدمت جلوگیری از گسترش سلاح‌های اتمی است. این اقدام علامت مثبتی هم از جانب ایالات متحده به جمهوری اسلامی محسوب می‌شود که درگیر مذاکرات غیرمستقیمی برای نجات توافق هسته‌ای برجام است.

اگر مذاکرات نجات برجام شکست بخورد، این معافیت چه می‌شود؟

این معافیت می‌تواند حتی در صورت شکست مذاکرات نجات برجام، از خطرات تولید سلاح کشتار جمعی در ایران کم کند؛ به عبارت دیگر حتی در صورتی که توافق برجام زنده نشود، تمدید معافیتی که صادر شده می‌تواند به تحقق اهداف آمریکا برای جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای با خارج کردن آب سنگین و پسماند سوخت اتمی از ایران کمک کند. انباشت این مواد در داخل ایران به جمهوری اسلامی اجازه می‌دهد، سرعت دستیابی احتمالی به سلاح کشتار جمعی را بالاتر ببرد؛ اما خروج این مواد زمان مورد نیاز را برای چنین اقدامی افزایش می‌دهد.

تا خرداد ۱۳۹۹ جمهوری اسلامی با این معافیت چه می‌کرد؟

ایالات متحده آمریکا تا پیش از خروج از برجام همراه با چین، شریک جمهوری اسلامی در بازطراحی راکتور آب سنگین اراک بود و حتی بخشی از آب سنگین تولید این راکتور را برای خروج از ایران و کاهش خطرات ناشی از ماندن آن در دست جمهوری اسلامی از این کشور خارج کرد. راکتور آب سنگین قابلیت تولید موادی برای تولید سلاح‌های کشتار جمعی دارد؛ اما هم‌زمان در علوم تحقیقاتی و پزشکی هم می‌تواند مصرف داشته باشد.

آمریکا و چین در صدد بودند، با اعمال تغییرات فنی در این راکتور میزان موادی را که می‌تواند برای تولید یک بمب به کار برده شود، کاهش دهند. پس از خروج آمریکا از برجام، این کشور از پروژه اراک هم کنار رفت و چین به طور کامل جایگزین آن شد؛ اما پس از دو سال که معافیت‌های تحریمی از سوی ایالات متحده صادر نشد، چین هم از این طرح کنار رفت.