آیا ایران اولین کشوری است که واکسن اُمیکرون تولید کرده است؟

«بهرام دارایی»، معاون وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رییس سازمان غذا و دارو روز ۵اسفند۱۴۰۰ در مراسم تودیع و معارفه رییس دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه مدعی شد: «اولین کشوری هستیم که واکسن اُمیکرون را تولید کرده‌ایم.» او در این مراسم اظهار داشت: «۲۱ شرکت وارد حوزه تولید واکسن با پلتفرم‌های مختلف شده‌اند و واکسن برکت در حال گذراندن تاییدیه خود از سازمان بهداشت جهانی است و بقیه واکسن‌ها در نوبت ارزیابی هستند. دو شرکت ایرانی واکسن سویه اُمیکرون را تولید کرده‌اند.»

آیا ایران اولین کشوری است که واکسن اُمیکرون را تولید کرده است؟ آیا اساسا برای سویه‌های مختلف ویروس کرونا، واکسن‌های متفاوتی وجود دارد؟ آیا تولید واکسن اُمیکرون یا تلاش برای تحقق این مهم در دستور کار شرکت‌های واکسن‌سازی دنیا قرار دارد؟ و آیا شرکت‌های ایرانی از رقبای خارجی خود جلوتر هستند؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد، به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

***

واکسن اُمیکرون؛ کدام شرکت ایرانی به این موفقیت دست یافته است؟

پیش از بهرام دارایی، رییس سازمان غذا و دارو، «حمیدرضا جماعتی»، دبیر کمیته علمی مقابله با کرونا، روز ۱۸بهمن۱۴۰۰ با اشاره به اقدام ایران برای تولید واکسن سویه اُمیکرون، گفته بود: «دو شرکت داخلی، مطالعات خود را برای تولید واکسن علیه اُمیکرون به پایان رسانده و وارد مرحله بالینی شده‌اند که در صورت تایید کمیته ملی اخلاق در پژوهش، فاز بالینی این دو شرکت به سرعت در کشور انجام می‌شود.» نگاهی به اخبار حوزه پزشکی نشان می‌دهد که اولین مبتلای به ویروس اُمیکرون در ایران، در تاریخ ۲۸آذر۱۴۰۰ در ایران شناسایی شده و ۵۰ روز بعد ایران مدعی تولید واکسن مربوط به آن شده است؛ حال پرسش این است که کدام شرکت‌ها واکسن اُمیکرون تولید کرده‌اند؟

بهرام دارایی، رییس سازمان غذا و دارو روز ۳۰بهمن۱۴۰۰ اولین بار ادعای تولید واکسن اُمیکرون توسط شرکتی ایرانی را اعلام کرده بود. او در یک گفت‌وگوی رادیویی با بیان این‌که ایران تنها یک ماه پس از ورود ویروس اُمیکرون موفق به ساخت واکسن آن شده است، گفته بود: «امروز مفتخر هستیم نتایج تایید شده مطالعات که توسط شرکت شفا فارمد از گروه دارویی برکت بود به معاونت پژوهشی ارسال شد و به زودی و پس از دریافت کد اخلاق بتوانند باقی فرآیند را طی کنند.» پس تا این‌جا روشن است که یکی از دو شرکت مورد ادعای رییس سازمان غذا و دارو شرکت دارویی شفا فارمد وابسته به بنیاد برکت است. تنها اطلاعاتی که از دستاورد این شرکت در تولید واکسن اُمیکرون در دست است، مقاله‌ای است که در تاریخ ۱۵فوریه۲۰۲۲ یعنی حدود ده روز پیش، در مجله «بایو آرکایو» منتشر شده است که در آن از موفقیت‌آمیز بودن تست حیوانی واکسن اُمیکرون خبر داده شده و همچنین بازتاب گسترده‌ای هم در رسانه‌های داخلی ایران داشته است. خبرگزاری ایرنا در این خصوص نوشته است: «نتایج اولیه‌ این مطالعات نشان‌دهنده خنثی‌سازی ۱۰۰٪ سویه‌ اُمیکرون توسط واکسن جدید و بی‌خطری آن در مطالعات حیوانی است.» بنابراین، این واکسن در گام اول یعنی تست حیوانی قرار دارد و برای دریافت تاییدیه باید سه فاز تست انسانی را هم سپری کرده و علاوه بر آن دیتاها را منتشر و نظر جوامع علمی را کسب کند.

آیا تاکنون شرکت‌های واکسن‌سازی دنیا اقدامی برای تولید واکسن اُمیکرون کرده‌اند؟

سویه اُمیکرون از ۲۷نوامبر۲۰۲۱ شناسایی شد. از همان زمان این پرسش به طور جدی مطرح شد که آیا واکسن‌های موجود کرونا بر سویه اُمیکرون موثر است یا باید واکسن‌های تازه‌ای تولید کرد؟ نتایج اولیه تحقیقات در مورد اثر واکسن‌های موجود روی سویه اُمیکرون نشان می‌داد که دوزهای تقویتی لازم است؛ اما شاید بتوان به جای افزایش دوز واکسن، واکسن‌های موجود را نسبت به سویه‌های جدید ویروس کرونا تغییر داد یا واکسن خاصی برای مقابله با اُمیکرون تولید کرد.

شرکت آسترازنکا و شرکت نواواکس (Novavax) از اولین شرکت‌هایی بودند که بحث تولید واکسن اُمیکرون را مطرح کردند. آسترازنکا در ۲۱ و شرکت نواواکس در ۲۳دسامبر۲۰۲۱ اعلام کردند، تولید واکسن اختصاصی اُمیکرون می‌تواند ضروری باشد. شرکت نواواکس اعلام کرد، این شرکت با تولید واکسن پروتئین اسپایک و با شبیه‌سازی اُمیکرون، این واکسن را اوایل سال ۲۰۲۲ پس از انجام مطالعات بالینی تولید خواهد کرد. یعنی از آذر ۱۴۰۰ بحث تولید واکسن اُمیکرون توسط شرکت‌های واکسن‌سازی دنیا آغاز شد، زمانی که هنوز ویروس اُمیکرون در ایران شناسایی نشده بود.

شرکت فایزر و بایون‌تک روز ۱۰ژانویه۲۰۲۲ با اعلام آغاز مطالعات برای تولید واکسن اُمیکرون وعده دادند که این محصول در ماه مارس به بازار می‌آید. این شرکت در ادامه در ۲۵ژانویه۲۰۲۲ اعلام کردند که مطالعات بالینی روی ۱۴۰۰ نفر را شروع کرده‌اند و نتایج آن را نیز امیدوارکننده خواندند؛ یعنی قبل از موفقیت‌آمیز خواندن نتایج تست حیوانی واکسن اُمیکرون شرکت شفا فارمد، فایزر تست انسانی را شروع کرده بود.

آیا هنوز واکسنی برای مقابله با اُمیکرون در دنیا تولید شده است؟

خیر؛ تحقیقات واکسن اُمیکرون هنوز به اتمام نرسیده و هیچ شرکتی تاکنون به این موفقیت دست نیافته است. بسیاری از شرکت‌های واکسن‌سازی، مراحل تحقیقاتی این واکسن را سپری می‌کنند. اگر به وب‌سایت سازمان بهداشت جهانی مراجعه و در قسمت سرچ واکسن‌های کرونا جست‌وجو کنیم، می‌بینیم که هیچ واکسن کرونایی مختص اُمیکرون هنوز به ثبت نرسیده و موتور جست‌وجوگر این وب‌سایت هیچ سندی نمی‌یابد:

اگر در وب‌سایت سازمان بهداشت جهانی به لیست واکسن‌های تولید شده توسط ایران نیز مراجعه شود، مشخص است که ایران ۳۰ واکسن در دست آزمایش دارد که هیچ‌کدام مختص اُمیکرون نیست و از این ۳۰ واکسن تاکنون تنها واکسن برکت در این سازمان در نوبت دریافت تاییدیه جهانی است که در جدول زیر نشان می‌دهد، در چه مرحله‌ای قرار دارد:

آنچه تاکنون مشخص است، این واقعیت است که واکسن اُمیکرون شرکت‌های ایرانی تست حیوانی را پشت سر گذاشته است. تست حیوانی اولین قدم در آزمایش واکسن است. بعد از تست بالینی هر واکسن سه فاز انسانی را باید طی کند. فایزر-بایون تک، مدرنا، آسترازنکا و نواواکس شرکت‌هایی هستند که تست بالینی را مدت‌ها است شروع کرده‌اند؛ ولی هنوز هیچ‌کدام به مرحله دریافت تاییدیه برای تولید و توزیع واکسن اُمیکرون نرسیده‌اند. آن‌ها وعده کرده‌اند، در ماه مارس یعنی در چند هفته آینده باید منتظر نتایج تولید واکسن اُمیکرون توسط این شرکت‌ها باشیم.

مجله نیچر در مقاله‌ای با عنوان «نتایج اولیه تست واکسن اُمیکرون بهتر از واکسن اصلی کرونا نبوده است» که در تاریخ ۱۴فوریه۲۰۲۲ یعنی حدود ۱۵ روز پیش منتشر کرده آورده است: «بیشتر مطالعات انجام شده در مورد واکسن اُمیکرون فقط روی تعدادی حیوان را شامل شده که نتایج نشان داده که یک دوز واکسن تقویتی تاثیری بر اُمیکرون ندارد. با این حال هر دو شرکت فایزر و مدرنا در اواخر ژانویه مطالعات بالینی روی انسان را شروع کرده‌اند و دانشمندان منتظر انتشار نتایج این تحقیقات در ماه‌های آینده هستند تا در خصوص کارآمدی و نیاز واکسن اُمیکرون اظهار نظر کنند.»

جمع‌بندی

«بهرام دارایی»، معاون وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رییس سازمان غذا و دارو مدعی است: «اولین کشوری هستیم که واکسن اُمیکرون را تولید کرده‌ایم.» این ادعا مورد توجه «ایران‌وایر» قرار گرفت. نتایج بررسی‌های ایران‌وایر نشان می‌دهد که این ادعا از اساس نادرست است؛ چرا‌که هنوز هیچ واکسنی مختص سویه اُمیکرون در دنیا تولید نشده است، بلکه تحقیقاتی در ایران و سایر کشورهای دنیا در دست انجام است.

بنابر آنچه اعلام شده، شرکت شفا فارمد وابسته به بنیاد برکت در تاریخ ۱۵فوریه۲۰۲۲ نتایج تست حیوانی واکسن اُمیکرون را در نشریه بایوآرکایو منتشر کرده که نشان از موفقیت‌آمیز بودن تست حیوانی این واکسن در ایران دارد، حال آنکه اولا شرکت آسترازنکا و نواواکس قبل از ورود ویروس اُمیکرون به ایران تحقیقات در مورد تولید واکسن مختص سویه اُمیکرون را آغاز کرده بودند. ضمن اینکه در تاریخ ۱۰ژانویه۲۰۲۲ یعنی حدود ۳۵ روز قبل، از اعلام نتایج تست حیوانی واکسن اُمیکرون شرکت برکت، شرکت فایزر و مدرنا اعلام کرده بودند که تست انسانی واکسن اُمیکرون را آغاز کرده‌اند. در واقع این شرکت‌ها هفته‌ها قبل از شرکت ایرانی، تست حیوانی را انجام و تست انسانی را شروع کرده بودند، ضمن اینکه هنوز تردیدهایی نسبت به کارآمدی یا نیاز به واکسن مختص سویه امیکرون وجود دارد و برخی متخصصان آن را کارآمدتر از واکسن اصلی کرونا ندانسته‌اند.

از این رو، «ایران‌وایر» به ادعای «بهرام دارایی»، معاون وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رییس سازمان غذا و دارو مبنی بر اینکه: «اولین کشوری هستیم که واکسن اُمیکرون را تولید کرده‌ایم»، نشان «حقیقت ندارد» می‌دهد.

حقیقت ندارد: اظهار دروغ درباره یک واقعه مشخص تازه یا چیزی که قبلا عدم صحت آن اثبات نشده است با استفاده از واقعیات و مدارک موجود. 

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر اینجا را کلیک کنید.