همه چیز از تطبیق جلد کتاب ریاضی سوم دبستان چاپ سال تحصیلی گذشته و جدید توسط کاربران شبکه‌های اجتماعی آغاز شد. تصویر دو دختر بچه از روی جلد کتاب جدید محو شده، چنان که از ابتدا اصلا وجود نداشته است. با جست‌وجوی ساده در سایت «پایگاه کتابهای درسی» می‌توان مشاهده کرد که جلد این کتاب هفت سال با طرحی از سه پسر بچه، دو دختر بچه و یک درخت با برخی اشکال و مفاهیم ریاضیات منتشر می‌شد. این در حالی است که صفحه مرتبط با مولفان و گردآورندگان در دو چاپ کتاب ریاضی سوم دبستان در سال‌های تحصیلی ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹هیچ گونه تغییری نداشته است. مشخص نیست چه گونه و با چه هدفی سانسورهای این‌چنینی در این کتاب و سایر کتاب‌ها لحاظ می‌شود.
حذف دختران از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان تنها تغییرات ایجاد شده در کتابهای سال تحصیلی جدید نبوده است؛ پس از افشای این موضوع و دست به دست شدن تصاویر مربوط به جلد دو چاپ متفاوت از این کتاب، کاربران فضای مجازی تغییرات دیگری را در سایر کتابهای درسی پیدا کرده‌اند. از دیگر تغییرات عجیب، اضافه شدن «ریش» به تصویری در کتاب فارسی اول دبستان است. در درسی با نام «شعر مدرسه»، مردی که به عنوان پدر خانواده نشان داده شده است، در تصویر سال گذشته تنها «سبیل» داشت اما در سال تحصیلی جدید، هم ریش و هم سبیل دارد.
این تنها دست‌آوردهای نظام آموزشی کشور در سال اخیر نیست، موارد دیگری از این تغییرات توسط والدین و دانش‌آموزان در حال کشف و منتشر شدن در شبکه‌های اجتماعی هستند. در نمونه‌ای دیگر، یک جلد «قرآن» از تصویر مربوط به یک خانه حذف شده که این تغییر نیز با واکنش‌هایی همراه بوده است.
این تغییرات به اندازه‌ای عجیب هستند که برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی، مسوولان نظام آموزشی را با «گشت ارشاد» و برخی نیز حکومت جمهوری اسلامی را با «طالبان» در افغانستان قیاس کرده‌اند.
در این بین، وزارت آموزش و پرورش در کمتر از ۲۴ ساعت اطلاعیه‌ای صادر کرد تا ماجرا را برای منتقدان شرح دهد؛ اطلاعیه‌ای که خود بنزینی بود بر قامت آتش انتقادات.
در این اطلاعیه که روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی صادر کننده آن بود، علت صدور این اطلاعیه، «روشن‌گری» و «رفع ابهام» در خصوص انتقادات روزهای اخیر عنوان شد.
در این اطلاعیه در توجیه حذف تصویر دختران از جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی آمده بود که شلوغ بودن و تعدد استفاده از مفاهیم در روی جلد از علل این اقدام بوده است: «از آن‌جا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده در آن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظرهای هنری، زیباشناسی و روان‌شناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند، بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر گردد.»
سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در اطلاعیه خود در پاسخ به این سوال عمومی که چرا تصویر دختران حذف شده، توضیح داده بود: «از آن‌جا که تصویر دو دانش‌آموز دختر که برخی شکل‌های هندسی در دستان آن‌ها است، حذف شده است، برداشت‌هایی از قبیل حذف دستوری تصاویر دختران نتیجه‌گیری شده است. با بررسی صفحات دیگر کتاب و نیز جلد سایر کتابهای ریاضی، مشاهده می‌شود که تصاویر متعددی از دختران دانش‌آموز در کتابهای ریاضی استفاده شده است و لذا موضوع حذف دستوری تصاویر دختران نمی‌تواند مد نظر باشد.»
ساعاتی پس از این اظهار نظر، شخص وزیر آموزش و پرورش نیز به ماجرا ورود کرد. «محسن حاجی میرزایی» ساعات پایانی روز پنج‌شنبه ۲۰ شهریور در صفحه توییتر خود نوشت: «تغییرات در کتابهای درسی همه‌ساله بر اساس ارزیابی و از سوی مؤلفین انجام می‌شود. به رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی مأموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتابهای درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش نماید. به دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم. دختران میهن شایسته احترامند.»
نظام آموزشی شیعه‌محور
این روزها نام «علی ذوعلم»، معاون «مؤسسه نشر آثار امام خمینی» و رییس سابق سازمان برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش بیش از گذشته شنیده می‌شود. منتقدان بر این باورند که او نقشی اساسی در تغییرات کتابهای درسی در سال‌های اخیر بازی کرده است. هرچند ذوعلم از اردیبهشت ۱۳۹۹ دیگر در مسند کار نیست اما همچنان برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی، او و نهادی غیر از آموزش و پرورش را در این تغییرات ظاهری تاثیرگذار می‌دانند.
«سعید پیوندی»، جامعه‌شناس حوزه آموزش در پاسخ به این سوال «خبرنگاری جرم نیست» که آیا این تغییرات در کتابهای درسی، مستقیم از سوی وزارت آموزش و پرورش انجام می‌شوند یا گروه، نهاد یا سازمانی در آن نقش دارند، می‌گوید: «ما هنوز اطلاعاتی نداریم که غیر از سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، آیا سازمان دیگری در این موضوع نقش داشته است یا خیر. ولی هم‌زمان باید بدانیم که این سازمان از همان سال‌های ابتدایی انقلاب و البته کل مجموعه آموزش و پرورش، به ویژه در بخش‌های سیاست‌گذاری، تا حدود زیادی تحت تاثیر نیروهای تندرو مذهبی بوده و هستند. آن‌ها همیشه در نهادهای آموزشی دست بالا را داشته‌اند. وزرای آموزش و پرورش را نیز روسای دولت نتوانسته‌اند به طور مستقیم تعیین کنند و همیشه با نظر آقای علی خامنه‌ای انتخاب شده‌اند.»
این جامعه‌شناس با اشاره به این موضوع که نظام آموزشی ایران یک نظام آموزشی دین و شیعه‌محور است، ادامه می‌دهد: «در پروژه مهندسی عمومی فرهنگی که آقای خامنه‌ای با سماجت آن را دنبال می‌کند، مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون جایگاه اصلی را دارند. اگر به مجموعه تغییرات پرشمار و دایمی کتاب‌ها در طول ۴۰ سال اخیر برگردیم، خواهیم دید که این تغییرات و نظارت ایدئولوژیک از بالا به اشکال مختلفی وجود داشته‌اند و همیشه این دغدغه برایشان وجود داشته است که چه گونه گفتمان و برنامه‌های درسی را به سیاست‌های دینی حکومت و نظام ارزشی آن نزدیک کنند. نباید این موضوع را نیز فراموش کنیم که نظام آموزشی اسلامی شده ایران در قیاس با سایر نظام‌های آموزشی دنیا، بیشترین زمان را در برنامه‌های درسی هفتگی به مباحث دینی اسلامی اختصاص داده است. حتی محتوای کتاب‌هایی مانند زبان فارسی، تعیلمات اجتماعی، تاریخ و زبان عربی نیز از مفاهیم دینی اشباع شده‌اند.»
پیوندی با تاکید بر این که وزارت آموزش و پرورش ایران هیچ‌گاه یک نهاد مستقل نبوده است، می‌گوید: «این که بگوییم چه کسی در این تغییرات دخالت داشته است، اصلا مشخص نیست. آیا از دولت بوده است یا سازمان تبلیغات اسلامی یا شورای انقلاب فرهنگی و یا شاید مستقیماً از تشکیلات آقای خامنه‌ای. اما آن‌چه مشخص است، آموزش و پرورش هیچ‌گاه یک نهاد مستقل نبوده است. حتی اصلاح‌طلبان هم در دوره‌های مختلف نتوانسته‌اند در آن دست بالا را داشته باشند. همه به یاد داریم که چه گونه آقای خامنه‌ای مخالفت خود را با سند "۲۰۳۰" یونسکو که افق‌های آموزش‌های آینده را ترسیم می‌کند و توسط بخش بسیار بزرگی از کشورهای دنیا پذیرفته شده است، آشکارا بیان کرد. در این سند، از آموزش بدون تبعیض، برابری زنان و مردان، اهمیت آموزش فرهنگ صلح و دوستی، عدالت آموزشی، آموزش در خدمت توسعه پایدار و حقوق بشر سخن به میان می‌آید. اما او با چنین سمت گیری‌هایی به شدت مخالف است چون فلسفه نظام آموزشی ایران بر پایه هویت اسلامی شیعی و نفی دیگر هویت‌ها شکل گرفته و تبعیض در ذات گفتمان آموزشی ایران است.»
تبعیض یا تفکیک جنسیتی؟
هم‌زمان با انتشار تصاویری از تغییرات ظاهری و محتوای کتابهای درسی در ایران، برخی معتقدند این موضوع نه تنها به تبعیض جنسی علیه زنان بلکه به تفکیک جنسیتی در نظام جمهوری اسلامی مرتبط است.
«معصومه ابتکار»، معاون ریيس جمهوری در امور زنان و خانواده با انتشار یک تصویر از جلد دو کتاب که در یکی از آن‌ها فقط پسران حضور دارند و در دیگری فقط دختران، در توییتر خود نوشته است: «اگر چه دو جلد کتاب ریاضی و علوم سال تحصیلی جدید را باید کنار هم دید، وزیر محترم آ.پ بررسی و اصلاح کتابهای درسی از زوایای مختلف، از جمله عدالت جنسیتی را در دستور کار دارند. در هر صورت حساسیت مردم بجاست. دختران را نمی‌توان نادیده گرفت.»
همین ادعا باعث شد تا موضوع تفکیک جنسیتی که جمهوری اسلامی در صدد محقق کردن آن حتی در کتاب‌ها است، هم‌زمان با تبعیض علیه زنان مورد بحث قرار گیرد.
سعید پیوندی در ادامه گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست»، در این خصوص توضیح می‌دهد: «یکی از ابعاد اصلی آسیب شناسانه نظام آموزشی ایران، در واقع همین تفکیک و تبعیض آشکارجنسیتی در کتابهای درسی، در متون، در تصاویر و نیز در زندگی آموزشی نسل جوان است که با واقعیت زندگی آن‌ها و روح زمانه ما بسیار فاصله دارد. این دوگانگی، یکی از تنش‌های مهم درونی جامعه ایران نیز هست. اگر فرزندان در سنین کم نتوانند این هم‌زیستی با جنس مقابل را آموزش ببینند، می‌توان گفت که این مهارت یا فرهنگ اجتماعی را در جای دیگری هم نمی‌توانند یاد بگیرند. چرا که همه فضا‌های جامعه تا حدود زیادی تفکیک شده‌اند. در نتیجه نمی‌توان انتظار داشت که با وجود این نظام آموزشی به شدت ایدئولوژی زده، این مشکل جامعه ایران به شکل پایه‌ای از بین برود. آقای خامنه‌ای در روزهای اخیر حتی در مورد مهدهای کودک و پیش دبستانی‌ها هم خواهان دخالت دولت و اجرای سیاست‌های اسلامی سازی شده است. یعنی در جایی که کودکان زیر پنج سال در حال آموزش هستند نیز این تفکیک جنسیتی و تحمیل اصول دینی سخت‌گیرانه در مورد زن و مرد اعمال می‌شود.»
در سال‌های اخیر نیز بسیاری از نام‌ها و آثار برجسته ایرانی در فهرست فیلتر نظام آموزشی قرار گرفته‌اند. از سال ۱۳۹۵ به این‌سو، اشعاری از «رهی معیری»، «هوشنگ ابتهاج»، «اخوان ثالث»، «نیما یوشیج»، «خیام»، «محمدرضا شفیعی کدکنی» و «ایرج میرزا» و هم‌چنین داستان‌های «غلامحسین ساعدی»، «بزرگ علوی»، «سیاحت‌نامه» اثر «ابراهیم بیگ»، داستان «موسی و شبانِ» مولانا، بخش‌هایی از خاطرات «محمدعلی اسلامی ندوشن» و جملاتی از داستان «قاضی بست» اثر «ابوالفضل بیقهی» از کتابهای درسی حذف شده‌اند. حتی مسوولان آموزشی روی نام‌هایی چون «صادق هدایت»، «محمود دولت‌آبادی»، «ایرج میرزا»، «مرتضی مشفق کاظمی»، «احمد شاملو» و «فروغ فرخزاد» خط کشیده‌اند.
هم‌زمان با افزایش انتقادات در سال گذشته به این موضوع، «حسین قاسم‌پور مقدم»، مدیر گروه تالیف کتاب درسی ادبیات فارسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با عنوان این که دست‌شان بسته است، گفته بود: «برخی از متون‌های زیبا در ادبیات ایران چون با نظام ارزشی حکومت جمهوری اسلامی هم‌خوانی ندارند، حذف شده‌اند.»
به نظر می‌آيد حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نیز در همین راستا انجام شده است.
سعید پیوندی اما راه مقابله با این مهندسی فرهنگی را افزایش هوشیاری سطح جامعه می‌داند: «در این۴۰ سال ما شاهد مقاومت وسیع جامعه، به ویژه نسل جوان بوده‌ایم. با وجود کتابهای درسی که در آن دختران ناپیدا هستند یا جایگاه کمی به آن‌ها اختصاص داده شده است، در مدارس و نوع پوشش دختران چیز دیگری را می‌بینیم که این خود همان شکل‌های مقاوت جامعه ایرانی و نسل جوان است در مقابلِ حکومت که می‌خواهد به زور یک الگوی رفتاری و یک فرهنگ پس‌گرا را به بچه‌ها تحمیل کند. پیشرفت‌های شگرف زنان در جامعه و موفقیت‌های تحصیلی و علمی آن‌ها با وجود محدودیت‌های پرشمار و تبعیض‌های نهادی شده، نشانه‌های اصلی این مقاومت هستند.»
این جامعه‌شناس حوزه آموزش ادامه می‌دهد: «حکومت ایران نظام آموزشی را به گونه‌ای ابزاری در خدمت هدف‌های سیاسی و ایدئولوژیکی خود قرار داده است. مقابله با چنین نظام آموزشی که در آن نیروهای مدنی، اتحادیه‌های معلمان، پژوهش‌گران و دانشگاهیان در عمل جایی ندارند، کار بسیار دشواری است. چرا که حکومت به طور کاملا عامدانه و از بالا می‌خواهد مهندسی فرهنگی را از طریق کتاب‌ها و برنامه‌های آموزشی پیش ببرد و بر خلاف کشورهای دمکراتیک، میدانی برای کسی وجود ندارد. در حقیقت، جامعه با دست‌های بسته باید در این جنگ فرهنگی آشکار شرکت کند. از جمله اقداماتی که جامعه می‌تواند انجام دهد، طرح همین بحث‌ها به صورت گسترده در رسانه‌ها است تا نوعی هوشیاری جدید در مورد تغییرات بنیادین در کتابهای درسی و آموزش ایران تبدیل شود. این خواست عمومی شاید موجب شود که نظام آموزشی در برخی سیاست‌های خود تجدیدنظر کند یا اگر شاهد تغییری در حکومت ایران بودیم، همین هوشیاری عمومی تبدیل به وزنه‌ای شود که نظام آموزشی آینده کشور، نظامی باشد با تبعیض کمتر و برابری بیشتر در همه حوزه‌ها و نه فقط در حوزه برابری جنسیتی که در حال حاضر جامعه شاهد آن نیست.»
برای دیدن اخبار و گزارش‌های بیشتر درباره رسانه و خبرنگاری به سایت خبرنگاری جرم نیست مراجعه کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر