طی دهه‌های گذشته موضوع مالکیت آثار هنری و حقوق مولفان و هنرمندان در مقابل آثارشان در ایران بسیار بحث‌برانگیز بوده و تلاش زیاد انجمن‌های صنفی هنرمندان و حقوق‌دان‌ها برای جلوگیری از کپی و دزدیده شدن آثار هنری نیز چندان راه به جایی نبرده است.
قانونی که برای جلوگیری از کپی غیرمجاز آثار ادبی و هنری در ایران وجود دارد، قانونی با نام «حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان» است که در تاریخ ۱۱دی ۱۳۴۸ و در حکومت پهلوی به تصویب رسیده است. البته که از نظر حقوق‌دان‌ها، این قانون، قدیمی، غیرشفاف و نیازمند اصطلاحات روز به نظر می‌رسد.
اگرچه در سال ۱۳۸۹ و در مجلس شورای اسلامی ماده‌ها و تبصره‌هایی به قانون فوق افزوده شده است اما ناقص بودن این قانون چنان به چشم می‌آید که مدام می‌بینیم در فضای مجازی یا برنامه‌های تلویزیونی، از آثار هنری و متون ادبی متعددی در تولیدات دیگر استفاده می‌شود بدون آن‌که اجازه استفاده از صاحب اثر دریافت شده باشد.
آخرین مورد از همین نوع سوءاستفاده‌ها، استفاده غیرقانونی و بدون اجازه سازمان صداوسیما از تکه‌هایی از مستندهای دیگر هنرمندان در تولید مستند «آقا مرتضی» بود که زندگی «مرتضی آوینی» را مرور می‌کند. برای ساخت این مستند، از آثار «حسین معززی‌نیا» منتقد و مستندساز، «پگاه آهنگرانی» بازیگر و مستندساز و «کیومرث پوراحمد» فیلم‌ساز دزدی شد و هرسه این هنرمندان نسبت به این اتفاق اعتراض کردند.
کیومرث پوراحمد در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست»، درباره این ماجرا گفته بود صداوسیما نباید بدون اجازه از راش‌های فیلم او در ساخت این مستند استفاده می‌کرده است. حسین معززی‌نیا که داماد آوینی است و «مریم امینی»، همسر آوینی هم از اقدام به شکایت علیه صداوسیما خبر دادند.
با این حال، در سال‌های اخیر یک نمونه شکایت در نهایت به محکومیت و جریمه نقدی متهم در این حوزه ختم شد.
«فرج‌الله سلحشور»، نویسنده و کارگردان مجموعه تلویزیونی «یوسف پیامبر» به جرم کپی از اثری بدون اجازه نویسنده به دادگاه کشیده شد و پس از اثبات سرقت فیلم‌نامه این مجموعه در دادگاه، او را به سه سال زندان و پرداخت مبلغ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان در سال ۱۳۸۹ محکوم کردند.
در آن زمان، «شهاب‌الدین طاهری»، نویسنده کتاب دو جلدی «یوسف صدیق» علیه فرج‌الله سلحشور به قوه قضاییه شکایت کرده بود.
در همین زمینه، از دو حقوق‌دان سوال کردیم که مولفان، نویسندگان و هنرمندان چه‌گونه می‌توانند نسبت به دزدیده شدن یا استفاده بدون اجازه آثارشان شکایت کنند؟ مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا سازمان صداوسیما چه تعهد قانونی نسبت به حفاظت از آثار هنرمندان دارند؟ از نظر حقوقی، این شکایت‌ها چه ارزشی دارند و با چه عنوانی ثبت می‌شوند؟ در پرونده‌های مشابه که شکایتی نسبت به اشخاص حقیقی یا حکومتی هم‌چون سازمان صداوسیما ثبت شده، آیا استیفای حقوق آسیب‌دیدگان رخ داده است؟ و این‌که قانون چه مجازاتی را برای سوإاستفاده‌کنندگان در نظر گرفته است؟
زندان و جریمه مالی هست اما نه برای صداوسیما
«محمد اولیایی‌فرد»، وکیل دادگستری به «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید: «شهروندان در ایران می‌توانند نسبت به استفاده غیرقانونی از آثار خود به دادگاه شکایت کنند اما به شرطی که نگاه سیاسی بر روی پرونده وجود نداشته باشد و طرف مقابل نیز سازمانی حکومتی مانند صداوسیما نباشد. زیرا آن‌گاه رای صادرشده از سوی دادگاه تحت تاثیر قدرت و نفوذ مدیران حکومتی خواهد بود.»
اولیایی‌فرد می‌افزاید: «قانون کپی‌رایت یک حق برای صاحب اثر است تا درباره اثرش تصمیم‌گیری کند و مانع از تعرض و تصمیم‌گیری غیرمجاز برای اثرش شود. در ایران نیز این کپی‌رایت تحت عنوان «قانون حمایت از حقوق مولفان و هنرمندان و منصفان» در سال ۱۳۴۸ و در ۳۳ ماده به تصویب رسید، که ماده سوم قانون می‌گوید حقوق پدید آورنده شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است. پس کپی‌رایت شامل حقوق مادی و معنوی اثر می‌شود. حقوق معنوی اثر هم این‌جا مهم است که کسی نمی‌تواند آن را به نام خودش بکند.»
این حقوق‌دان در ادامه توضیح می‌دهد: «در زمینه حقوق معنوی اثر، قانون‌گذار برای دزدیده شدن و استفاده غیرقانونی، حکم زندان و جرم کیفری تدارک دیده است. قانون‌گذار می‌گوید اگر کسی تمام یا قسمتی از اموال دیگری را مال خودش کند یا حتی اثری را با ذکر نام صاحب اثر اما بدون اجازه از او منتشر کند، به شش ماه تا سه سال زندان محکوم می‌شود. نتیجه این‌که اگر هنرمند یا مولفی مشاهده کند که آثارش به هر نوعی به سرقت رفته است، حتما باید به دادسرا و دادگاه کیفری شکایت کند.»
اما نظر محمد اولیایی‌فرد درباره برخورد قانون با سرقت‌های هنری توسط نهادهای حکومتی مثل سازمان صداوسیما متفاوت است: «در چنین مواردی، متاسفانه موضوع سیاسی خواهد شد و قانون نادیده گرفته می‌شود؛ مثلا می‌بینیم که شکایت آقای "محمدرضا شجریان" از سازمان صداوسیما پس از گذشت سال‌ها برای ایشان نتیجه‌ای نداشت چون حمایت‌های امنیتی و سیاسی از مدیران صداوسیما مبرهن است. یا در همین مورد سرقت صداوسیما از اثر آقای پوراحمد هم احتمالا شکایت این کارگردان از صداوسیما ره به جایی نمی‌برد و به همین دلیل است که ایشان به جای مراجعه به دادگاه، ترجیح داده است صدای اعتراضش را از طریق رسانه‌ها منعکس کند؛ یعنی اگرچه در قوانین موجود نیز نواقص چشم‌گیری مانند عدم تعهد به "پیمان بین‌المللی کپی‌رایت" مشاهده می‌شود اما حمایت‌های حکومتی از برخی سارقان نیز موجب می‌شود تا همین قوانین ناقص اجرا نشوند و حقوق هنرمندان و مولفان مستقل تضییع شود.»
اگرچه قضات چندان پی‌گیر نیستند اما حتما شکایت کنید
«موسی برزین خلیفه‌لو»، دیگر حقوق‌دانی است که در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» به بیان جزییات ماجرا پرداخت. او معتقد است که هنرمندان و مولفان می‌بایست تا جای ممکن از قوانین موجود برای جلوگیری از سرقت آثارشان استفاده کنند.
این وکیل دادگستری گفت: «در ایران قوانین متعددی در این زمینه تصویب شده اما قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان، مهم‌ترین قانون در این زمینه است. آثار هنری و ادبی باید طبق قانون با اجازه کتبی صاحب اثر منتشر شوند و عدم کسب اجازه و شکایت صاحب اثر، منجر به صدور حکم زندان و جریمه مالی خواهد شد. طبق قانون، چنین شکایت‌هایی ضمانت اجرایی و کیفری دارد و اگر سرقت به عمد انجام شده باشد، جریمه زندان و اگر به تشخیص قاضی به صورت غیرعمد اتفاق افتاده باشد، جریمه مالی و پرداخت خسارت صورت می‌گیرد.»
برزین خلیفه‌لو در ادامه به بیان تفاوت‌های سارقان شخصی و سارقان حکومتی در نگاه دستگاه قضایی ایران پرداخت و گفت: «طبق قانون، نباید هیچ تفاوتی بین این دو دسته وجود داشته باشد و در صورت اثبات جرم، می‌بایست حکم تنبیهی صادر شود. اما تجربه نشان داده است که بسیاری از قضات دارای استقلال رای نیستند و از نهادهای امنیتی حرف‌شنوی دارند. با این حال، توصیه من این است که باز هم فرد متضرر از رسانه‌ها و دستگاه‌های حکومتی حتما شکایت کنند زیرا خطری آن‌ها را تهدید نمی‌کند و چون موضوع شکایت صرفا سیاسی نیست، پس می‌توان به احقاق حق امیدوار بود. حداقلش این است که در صورت عدم صدور مجازات کیفری برای سازمانی هم‌چون صداوسیما، دریافت خسارت مالی امری شدنی و ممکن است.»
او هم‌چنین در ادامه از این‌که بسیاری از آثار هنرمندان و نویسندگان در بازارهای غیرقانونی و اصطلاحا «سیاه» به فروش می‌رسند، ابراز تاسف کرد و این اتفاق را معلول عدم شکایت مولفان یا بازماندگان آن‌ها و هم‌چنین عدم نظارت مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست.
این حقوق‌دان اضافه کرد: «باید قوانین موجود نیز اصلاح شوند و میزان جریمه‌های مالی برای سارقین هنری آن قدر زیاد باشد که کسی جرات این کار را نداشته باشد. در کشورهای دیگر می‌بینیم که مثلا برای یک سرقت چندخطی ادبی یا چند دقیقه‌ای از یک فیلم، جریمه‌های مالی چند میلیون دلاری وضع می‌شود و همین قوانین سفت و سخت است که موجب بازدارندگی می‌شود.»
برزین خلیفه‌لو گفت: «بنیادهای هنری وابسته به حکومت یا همین سازمان صداوسیما حالا دیگر عمدا و با آگاهی دست به سرقت می‌زنند چون می‌دانند هنرمندان حوصله شکایت ندارند و دستگاه قضایی نیز آن طور که باید، از شاکیان حمایت نمی‌کنند.»
برای دیدن اخبار و گزارش‌های بیشتر درباره رسانه و خبرنگاری به سایت خبرنگاری جرم نیست مراجعه کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر