تاکید حکومت بر دوگانگی جنسی و‌جنسیتی، حتی در طراحی لباس

شایا گلدوست

نظارت سخت‌گیرانه بر لباس و پوشش شهروندان یکی از ابزارهای کنترل و پافشاری حکومت بر دوگانه‌‌های جنسی و جنسیتی در سال‌های پس از انقلاب است. در مرداد ۱۴۰۱، «ایسنا»، خبرگزاری دانشجویان ایران در گزارشی، دستورالعمل اجرایی صدور شناسه یکپارچه مد و لباس ایرانی را منتشر کرد. آن‌چه در این دستورالعمل بسیار قابل توجه است، شاخص‌هایی هستند که برای بررسی طرح‌‌‌‌های ارایه شده به کار گرفته می‌شوند. یکی از این شاخص‌ها که طراحان مد و لباس می‌بایست در طرح‌های خود در نظر بگیرند و در غیر این صورت طرح آن‌ها پذیرفته نخواهد شد، این است که از «الگوهای بدن‌نما و اندام‌نما(جذب)، شبیه کردن پوشاک بانوان به آقایان و بالعکس، مصداق لباس شهرت، تبرج و انگشت‌نمایی در اجتماع، ایجاد سیالیت جنسی در پوشاک با طراحی لباس فاقد جنسیت (UNISEX)» پرهیز شود؛ تاکیدی بر دوگانه‌های جنسی و‌ جنسیتی و کلیشه‌های تعریف شده برای زنان و مردان در جامعه‌ای مثل ایران. این کلیشه‌ها و چارچوب‌های غلط، زندگی را برای بخشی از جامعه دشوار می‌کنند؛ آن بخش از جامعه که جنس و جنسیت و گرایش جنسی خود را خارج از این قالب‌ها تعریف می‌کنند و در دوگانه‌های کلیشه‌ای زنانه و مردانه نمی‌گنجند؛ جامعه رنگین‌کمانی که نه تنها انواع خشونت، سرکوب، تبعیض و تعارض را در خانواده و جامعه تجربه می‌کنند، حتی نمی‌توانند بیان جنسیتی متناسب به هویت جنسی و جنسیتی خود را در قالب لباس و پوشش دل‌خواه داشته باشند.

استفاده از واژه «سیالیت جنسی» و پرهیز از آن در طراحی و تولید پوشاک از سوی حکومت در حالی است که جنس و جنسیت خود پدیده‌ای سیال و شناور است و در طول زمان می‌تواند متغیر و در حرکت باشد؛ موضوعی که امروزه در بسیاری از کشورهای جهان شاهد آن هستیم و آن کاهش تفاوت‌ها و تبعیض‌های جنسیتی در بین افراد است. این تفاوت‌ها می‌توانند از ظاهر و پوشش افراد تا قوانینی باشند که بین انسان‌ها فرق گذاشته و آن‌ها را دچار محدودیت، محرومیت و تبعیض می‌کنند؛ تفکری دوقطبی که «زهرا چیذری»، دبیر گروه اجتماعی خبرگزاری «جام‌جم» نیز در تاریخ ۲۰ مرداد ۱۴۰۱ در گزارشی با عنوان «سرریز هفته‌های مد پاریس و میلان به خیابان‌های تهران» بر آن پافشاری و‌ تاکید می‌کند. 

او که عامل اصلی ترویج مد و فشن غربی را شبکه‌های اجتماعی و مخصوصا اینستاگرام می‌داند، در این‌ گزارش می‌نویسد: «مطابق برخی گزارش‌ها، چیزی حدود هزار و ۵۰۰ طراح لباس از بستر شبکه‌های اجتماعی برای ذائقه‌سازی و مدیریت پوشش در جامعه ما بهره می‌گیرند. جدیدترین نسخه‌های طراحی این طراحان هم به‌ دست فشن‌بلاگر‌ها می‌رسد تا فعالیت‌هایشان را در فضای مجازی روی ذائقه‌سازی و جهت‌دهی پوشش در جامعه برنامه‌ریزی کنند. از این هزار و ۵۰۰ تولیدکننده پوشاک،۵۰۰ تولیدکننده در فضای مجازی فعالیت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهند تنها هشت درصد از تولیدات آن‌ها محصولاتی سالم به شمار می‌آیند و بقیه پوشش‌هایی با حالتی از عریانی و نیمه عریانی یا سیالیت جنسی هستند.»

او در ادامه می‌گوید که نبض مد و لباس در دست برنامه‌ریزان فرهنگی کشور نیست: «تمرکز اغلب این طراحان بر نیمه عریانی و سیالیت جنسی است؛ این تمرکز را می‌توان در مانتو‌های کوتاه و جلو باز دید که خیلی وقت‌ها به لباس‌های مردانه شبیه‌اند؛ هم‌چنان که در بسیاری از لباس‌های مردانه شاهد استفاده از المان‌های زنانه هم‌چون پولک یا نگین هستیم؛ لباس‌هایی که شاید تا یکی دو دهه پیش مردان و زنان زیر بار پوشیدن آن‌ها نمی‌رفتند اما هم‌اکنون جوانانی که در شبکه‌های اجتماعی جدیدترین مد‌های پوشش را دنبال می‌کنند، آن‌چنان ذهن‌شان با تصاویر فشن بلاگر‌ها و نوع پوشش و آرایش سایر بلاگر‌ها گره خورده است که خود داوطلبانه سراغ لباس‌های زرق و برق‌دار می‌روند که تا پیش از این تنها به قامت زنان می‌نشستند. زنان و دختران جوان هم به دنبال پوشش‌هایی هستند که بیشتر رنگ و روی مردانه دارند.»

«زینب پیغمبر‌زاده»، کنش‌گر و پژوهش‌گر برابری جنسیتی در این رابطه به «ایران‌وایر» می‌گوید: «به نظر من مهم است که به یاد داشته باشيم نه این نوع طراحی لباس جديد است و نه واکنش‌های محافظه‌کاران در سراسر دنیا به این لباس‌ها. در طول قرن بیستم، مخصوصا در دهه ۱۹۶۰ که در غرب به دوره انقلاب جنسی معروف شد، مدام این نگرانی وجود داشت که شلوار پوشیدن زنان یا آرایش مردان مرزهای زنانگی و مردانگی را از بین ببرد. در ایران هم این نگاه‌ها قرن‌ها وجود داشته است که آن دسته از مردهای اروپایی که مثل مردهای ایرانی ریش و سبیل ندارند، به اندازه کافی مرد نیستند. در دوره مدرن نیز این نگرانی به وجود آمد که ممکن است پیروی مردهای ایرانی از مردان غربی، مردانگی آن‌ها را خدشه‌دار کند. در طول تاریخ، در همه فرهنگ‌ها پوشش و آرایش، به‌ویژه پوشش و آرایشی که زنانه محسوب می‌شوند، نماد مهمی از فرهنگ جامعه تلقی شده و با گسترش ارتباطات بین فرهنگ‌های مختلف، همواره این نگرانی وجود داشته است که با تاثیرپذیری از پوششی که بیگانه به شمار می‌روند، فرهنگ بومی از بین برود.»

با این وجود، دلیل نگرانی حکومت و عاملان وابسته به آن هرچه که باشد، می‌بایست به خاطر داشته باشند که دنیای امروز در حال درنوردیدن قله‌های برابری و شکستن دوگانه‌ها و تابوهای جنسی و جنسیتی است. با بگیر و ببندها و اجرای سازکارهایی هم‌چون طرح یکپارچه‌سازی مد و لباس ایرانی که البته بیشتر حکومتی‌ است تا ایرانی، شاید بتوانند روند این تغییرات را در ایران کمی کند کنند اما هرگز موفق به متوقف کردن آن نخواهند شد.