مرور رسانه‌ها؛ خبرگزاری تسنیم و هویت ضارب روحانیون مشهدی

معمولا وقتی جنایتی رخ می‌دهد، کارآگاهان و ماموران پلیس اداره آگاهی، اولین کسانی هستند که خود را به صحنه جنایت می‌رسانند و از همان لحظه ورود، تحقیقات برای کشف حقیقت را آغاز می‌کنند. روزنامه‌نگاری تحقیقی یا جستجوگر نیز کارشان به کاری که کارآگاهان می‌کنند، خیلی شبیه است. آنها در یک کار تحقیقی وسیع می‌کوشند، ابعاد پنهان را کشف و با چیدن فکت‌هایِ معتبرِ به‌دست آمده کنار هم و با تجزیه و تحلیل آن، گزارشی تحقیقی از آنچه اتفاق افتاده را تهیه و منتشر می‌کنند و البته گاهی هم نتیجه تحقیقات، به انتشار ختم نمی‌شود؛ چرا‌که یا فکت معتبری پیدا نمی‌کنند و یا انتشار یک گزارش با ریسک بالا همراه است و مدیریت رسانه‌ها، هزینه چنین ریسکی را تقبل نمی‌کنند و مانع از انتشار آن می‌شوند.

پس وقتی اتفاقی رخ می‌دهد، ابعاد آشکار آن چیزی است که در خبر می‌گنجد و رسانه‌های خبری آن را پوشش می‌دهند؛ مثل این‌که چه اتفاقی در چه زمانی با چه ابعادی و توسط چه کسانی اتفاق افتاده است. انتشار چنین اطلاعاتی کار رسانه‌های خبری است؛ اما کشف حقیقت و آشکار ساختن ابعاد پنهان یک رویداد، کار روزنامه‌نگاری تحقیقی است. روزنامه‌نگاری تحقیقی چند تفاوت عمده با روزنامه‌نگاری مرسوم دارد؛ از جمله این‌که:

در روزنامه‌نگاری تحقیقی بر خلاف روزنامه‌نگاری مرسوم که اخبار ممکن است از طرف منابع خبری در اختیار خبرنگار قرار گیرد،‌ اخبار در نتیجه تحقیق و جستجو و توسط خبرنگار تولید می‌شود.در روزنامه‌نگاری تحقیقی، خبرنگار اطلاعات و فکت‌هایی را که به دست می‌آورد، به‌روز منتشر نمی‌کند؛ بلکه آنها را برای یافتن اطلاعات بیشتر و تحلیل نهایی جمع‌آوری و در گزارش نهایی منتشر می‌کند.در روزنامه‌نگاری تحقیقی، کار تولید محتوا زمان‌بر است و گاهی یک گزارش ماه‌ها و شاید سال‌ها طول بکشد.در روزنامه‌نگاری تحقیقی، خبرنگار با اطلاعات پنهان سر‌و‌کار دارد و کارش کشف اطلاعات است.

حال اگر خبرنگاری اطلاعاتی پنهانی از یک جنایت را در یک فاصله زمانی کوتاه و بدون ذکر منبع منتشر می‌کند، یعنی کار تحقیقی انجام نداده است، بلکه اطلاعات از مرجعی خاص در اختیار او قرار گرفته و معمولا هدف آن نیز کنترل افکار عمومی برای رسیدن به مقاصد خاص است. چنین گزارشی را نمی‌توان محصول روزنامه‌نگاری تحقیقی خواند و چه‌بسا کل گزارش می‌تواند جعلی باشد. برای روشن شدن موضوع به این گزارش خبرگزاری تسنیم که با عنوان «اختصاصی تسنیم/ جزییاتی از هویت ضارب سه روحانی در حرم رضوی(ع)» در روز ۱۷ فروردین ۱۴۰۱ منتشر شده است، دقت کنید. 

روز ۱۶ فروردین ۱۴۰۱، گفته شد یک نفر در حرم رضوی، به سه روحانی با چاقو حمله کرده، یک نفر را سرِ ضرب کشته و دو نفر را مجروح کرده که یکی از آن دو نفر نیز در بیمارستان جان خود را از دست می‌دهد. حالا یک روز بعد خبرگزاری تسنیم در این گزارش مدعی شده است:

ضارب، فردی ۲۱ ساله، به‌نام «عبداللطیف مرادی»، ازبک‌تبار است که یک سال پیش به‌صورت غیرقانونی از مرز پاکستان وارد ایران شده و سپس در مشهد مقدس اقامت گزیده است.او به‌همراه برادرش در یک باربری در مشهد کار می‌کردند و در منطقه مهرآباد مشهد سکونت داشته‌اند.عبداللطیف مرادی به‌خلاف مسلمانان اهل‌سنت، دارای تفکرات تکفیری است که شیعیان را رافضی و مجوس می‌داند و معتقد است باید خون آنان ریخته شود.وی ساعت ۱۳ روز گذشته (سه‌شنبه ۱۶ فروردین) با همراه داشتن یک چاقوی نسبتاً بزرگ وارد حرم رضوی(ع) می‌شود و در صحن پیامبر اعظم(ص) منتظر می‌ماند تا به افرادی که در لباس روحانیت هستند حمله کند، بدین ترتیب او ساعت ۱۴ و ۱۶ دقیقه به‌سمت سه روحانی حمله کرده با ضربات چاقو آنها را مورد ضربه قرار داد.شنیده شده است که او در برخی شبکه‌های اجتماعی با عناوین متعددی مانند «عبداللطیف السلفی»، «حسن مرادی» و «ابوالعاقب الموحّد» نیز فعالیت داشته و به‌دنبال نشر تفکرات تکفیری و مقابله با شیعیان بوده است.۶ متهم به همکاری با او، از جمله دو برادر عبداللطیف مرادی نیز توسط نیروهای امنیتی دستگیر شده‌اند و تحقیقات از آنها ادامه دارد. 

آیا این گزارش منبع معتبر دارد؟

خیر؛ در این گزارش به هیچ منبع معتبر یا غیرمعتبری استناد نشده و بر اساس شنیده‌ها تنظیم شده است.

آیا این گزارش با فکت‌ها و داده‌های معتبر حمایت می‌شود؟

خیر؛ هیچ فکت معتبری در گزارش ارائه نشده است.

آیا نویسنده گزارش، شناخته شده و معتبر است؟

خیر؛ در این گزارش نام خبرنگار نیامده است.

آیا خبرگزاری تسنیم معتبر، مستقل و حرفه‌ای است؟

خیر؛ خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ماموریتش آن‌گونه که در «درباره ما» این خبرگزاری قید شده، تبیین ارزش‌های انقلاب اسلامی و مقابله با جنگ نرم است.

با همین ۴ پرسش و پاسخ، روشن است که این یک گزارش جعلی و مصداق «فیک نیوز» است، اما چرا این گزارش را با وجود انتشار یک سری اطلاعات پنهان، نمی‌توان روزنامه‌نگاری تحقیقی دانست؟ مرور رسانه‌ها نشان می‌دهد که تا پیش از گزارش خبرگزاری تسنیم، کسی نام ضارب، تبار ازبکستانی او، مرز ورودی به ایران، شغل او در ایران و اعتقادات و باورهای دینی و سیاسی ضارب را فاش نساخته بود، بلکه بعد از این گزارش، همه رسانه‌های داخلی و حتی مقام‌های سیاسی از جمله وزیر کشور دولت رئیسی، همین گزارش جعلی را مبنای اظهارات و تحلیل‌های خود قرار داده و آن را نشر داده‌اند. با این وجود نمی‌توان آن را یک گزارش تحقیقی دانست؛ چرا‌که:

روشن است که این اطلاعات توسط مقامی امنیتی و با هدف مهندسی افکار عمومی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است. اطلاعاتی که هنوز صحت یا کذب بودن آن بر کسی روشن نیست. (سواد رسانه‌ای به ما می‌گوید، این گزارش جعلی است به چهار دلیلی که در سوال و جواب فوق به آن پرداخته شده است.)خبرگزاری تسنیم برخی از ابعاد پنهان را آشکار کرده ولی ابعاد بسیاری از این حادثه هنوز آشکار نشده است، در روزنامه‌نگاری تحقیقی تا روشن نشدن همه ابعاد، فکت‌های به‌دست آمده را منتشر نمی‌کنند.گزارش تحقیقی یک‌شبه حاصل نمی‌شود.خبرگزاری تسنیم با استفاده از تاکتیک ساده‌سازی اطلاعات و تولید یک جنگ زرگری و استفاده از برچسب «تکفیری» کوشیده، ذهن مخاطبان را از طرح پرسش‌های بیشتر باز دارد و اجازه تفکر انتقادی را از او بگیرد. کاری که پروپاگاندا انجام می‌دهد. 

خبرگزاری تسنیم با این گزارش جعلی، به یکی از اهداف خود که خط‌‌دهی به جریان رسانه‌ای در داخل کشور است، دست یافته؛ چون همه گزارش‌های این دو روز رسانه‌ها، در راستای خط گزارش خبرگزاری تسنیم بوده ولی با یک گزارش جعلی نمی‌توان پرسش های جدی بی‌جواب مانده در مورد این خشونت، را پایان یافته تلقی کرد.

خبرگزاری ایرنا گزارش داده که «سه روحانی مورد حمله قرار گرفته، از فعالان و ساکنان شهرک شهید رجایی منطقه قلعه در حاشیه شهر مشهد بوده و آورده که ضارب با نام (ل.م) نیز از اهالی همان منطقه است.» حال نباید پرسید که چرا باید باور کنیم که این حمله یک فرد تکفیری و با نیت شیعه‌کشی بوده ولی «حمله یک قربانی با نیت انتقام» نبوده است؟ اگر ضارب یک تکفیری بوده، چرا باید در پی کشتن سه روحانی فعال در محل زندگی‌اش به داخل حرم رفته، آنجا در کمین آنها بنشیند و آنها را مورد ضرب قرار دهد؛ ولی به سایر روحانیونی که همواره تعدادشان در صحن‌های حرم رضوی فراوان است، کاری نداشته باشد؟ آیا اگر مساله انتقام‌گیری حتی به قیمت جان خود نبوده، چرا باید در محیطی شلوغ و پرتردد دست به حمله تروریستی بزند که می‌دانست درجا دستگیر می‌شود؟

چرا بلافاصله پس از افغان معرفی شدن ضارب و انتصاب او به «فاطمیون» در شبکه‌های اجتماعی خبرگزاری تسنیم باید او را «ازبک‌تبار» معرفی کند؟ چرا وقتی یک ازبک‌تبار برای ورود غیرقانونی به ایران می‌تواند از مسیر ترکمنستان وارد ایران شود، چرا باید راه خود را دور کند و از پاکستان راهی ایران شود؟

این‌ها پرسش‌هایی است که بدون دسترسی به اطلاعات و فکت‌های معتبر نمی‌توان به آن جواب داد؛ ولی مانع از آن می‌شود که اسیر یک گزارش جعلی شویم و آن را مبنای باور و یا تحلیل خود قرار دهیم. سواد رسانه‌ای حکم می‌کند که همواره به محتوای رسانه‌های حکومتی به دیده تردید بنگریم و هر ادعایی را به سادگی نپذیریم.