اطلاعات زمانی قابل استناد است که با دادههای معتبر حمایت شود، منبع اطلاعات معتبر باشد یا منابع معتبر آن ادعا را تایید کرده باشند. منابع اطلاعاتی عموما به یک اندازه قابل اعتماد نیستند. به همین دلیل برخی منابع خبری در جوامع دانشگاهی و رسانهای معتبر و برخی نامعتبر شناخته میشوند، یعنی ممکن است نقل قول از رسانهای یا مرکزی، واجد اعتبار کافی باشد ولی از هر رسانهای نمیتوان مطلبی را نقل قول کرد. برای مثال مرکز ملی آمار ایران، یک سازمان معتبر است که میتوان به دادههای آن استناد کرد، ولی قطعا ویکیپدیا یک مرجع قابل اعتماد نیست.
بنابراین به عنوان یک مخاطب، وقتی با ادعایی در یک محتوای رسانهای مواجه میشویم، به منبع خبر و اعتبار رسانه منتشرکننده رجوع میکنیم، اگر گوینده، نویسنده یا منبع خبر شناخته شده و معتبر نیست، سراغ فکتچکرها میرویم تا ببینیم، آیا آنها صحت خبر را تایید کردهاند یا خیر.
همین قاعده برای رسانهها نیز جاری است، یعنی رسانهها وقتی با یک ادعا مواجه میشوند، سعی میکنند با تکنیکهای فکتچکینگ، صحت ادعا را بیطرفانه مورد سنجش قرار دهند. ضمن اینکه اخلاق حرفهای حکم میکند که روزنامهنگار در پی کشف حقیقت و انتشار دقیق محتوا، بدون جانبداری باشد.
رسانههای مستقل و حرفهای در تایید یا رد ادعا نمیکوشند، نظر مخالفی یا موافقی پیدا کنند، بلکه میکوشند به طور حرفهای اصالت یک ادعا را با دیتاهای معتبر تطابق دهند، تا به یک نتیجه دقیق دست یابند.
***
یک پزشک در برنامه «طبیب» که روز ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ از سیمای جمهوری اسلامی پخش شد، ادعا کرد در کشورهای اسلامی به دلیل نماز خواندن، نرخ آرتروز زانو بیشتر است، چون نماز فشار زیادی به بافتهای مفصلی زانو وارد میکند.
این ادعا بازتاب گستردهای داشت، ستاد اقامه نماز، بلافاصله با صدور اطلاعیهای این ادعا را اهانت به نماز خواند و آن را محکوم کرد. اما نکته قابل توجه این اطلاعیه این است که ستاد اقامه نماز برای رد این ادعا، اظهاراتی را از یک استاد دانشگاه در آمریکا آورده که خود این اظهارات نیاز به درستیسنجی دارد. در این اطلاعیه آمده است: «استاد محمد خصاونه از دانشگاه بینگهمتون در ایالت نیویورک آمریکا در مصاحبه با خبرنگاران گفت، ما میتوانیم به این حرکات به شکل تمرینات شفابخش فیزیکدرمانی نگاه کنیم که برای درد کمر بسیار مفید هستند. خصاونه افزود، نماز میتواند استرس فیزیکی و اضطراب را از بین ببرد وعلاوه بر این تحقیقات نشان میدهند که نماز خواندن میتواند یک درمان بالینی موثر برای اختلالات عصبی عضلات اسکلتی باشد». اما هیچ سند و فکتی برای این ادعاها ارائه نمیکند و حتی روشن نیست، این استاد دانشگاه کجا و چه زمانی و براساس چه تحقیقاتی این ادعاها را مطرح کرده است. آنها تنها از نام آمریکا و عنوان استاد دانشگاه برای باورپذیری اظهارات مطرح در گزارش استفاده کردهاند.
همین واکنش را در گزارش خبرگزاری «تسنیم» هم میتوان دید. خبرگزاری تسنیم نیز سراغ یک متخصص رفته و ادعاهایی خلاف ادعای مورد اشاره دریافت کرده است. در مطلب خبرگزاری تسنیم که با عنوان: «فوقتخصص ارتوپدی: ادعای اینکه نمازخواندن باعث آرتروز میشود یک ادعای کاملاً غیرعلمی است» در روز ۲۹ خرداد ۱۴۰۱ منتشر شده، آمده است: «هیچ مقاله و سندی مبنی بر اینکه نماز خواندن باعث افزایش شیوع آرتروز میشود، نداریم. ادعایی که اخیراً یکی از همکاران ما در یک برنامه تلویزیونی داشته است، مطلقاً صحت ندارد و این ادعا که نماز خواندن باعث آرتروز میشود یک ادعای کاملاً غیرعلمی است». آنچه روشن است اینکه نه ستاد اقامه نماز و نه خبرگزاری تسنیم برخورد حرفهای با یک ادعا نداشتهاند، بلکه تنها به دنبال یافتن اظهارنظری، برای رد ادعای مطرح شده بودهاند. غافل از اینکه رد یک ادعا توسط یک فرد دیگر نمیتواند سندی برای اثبات نادرستی ادعای اصلی باشد، چرا که اینجا یک ادعا در برابر یک ادعای دیگر مطرح شده، بدون اینکه فکتی معتبر ارائه شود.
اصول حرفهای حکم میکند که در چنین مواقعی رسانهها برای کمک به کشف حقیقت، به فکتها و دیتاهای معتبر مراجعه کنند، تا علاوه بر ارائه یک تصویر دقیق از حقیقت، به تردید مخاطبان نسبت به درستی یا نادرستی یک ادعا پایان دهند.
بررسی دیتاهای موجود نشان میدهد که اتفاقا اطلاعات قابل استناد، برای رد یا اثبات این ادعا وجود دارد. برای نمونه Medicine Matters اخیرا (مارس ۲۰۲۲) در مقالهای به قلم Laura Cowen از رشد جهانی بیماری آرتروز زانو خبر داده و از کشور آمریکا به عنوان کشوری با بالاترین نرخ شیوع بیماری آرتروز نام برده و آورده در آمریکا از هر ۱۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۹ تعداد ۹۹۶۰.۸۸ نفر به آرتروز دچار بودهاند. این گزارش کمترین نرخ شیوع این بیماری را متعلق به کشور «تیمور شرقی» دانسته که در سال ۲۰۱۹ تعداد ۳۷۶۸.۴۴ نفر به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر به آن مبتلا بودهاند. این گزارش بیشترین افزایش نرخ بیماری آرتروز در سالهای گذشته را متعلق به کشور اسپانیا اعلام کرده است. این گزارش نشان نمیدهد که نماز خواندن دلیل ابتلا به آرتروز زانو باشد.
کتابخانه ملی پزشکی متعلق به انستیتو سلامت آمریکا نیز در سال ۲۰۱۰ نتایج یک پژوهش در خصوص تاثیر انجام اعمال مذهبی بر آرتروز زانو در تایلند را منتشر کرده که نشان میدهد نماز تاثیری بر آرتروز زانو ندارد. در این گزارش آمده است، هدف از این مطالعه بررسی تاثیر اعمال مذهبی بر شیوع، شدت و الگوهای آرتروز زانو در یک جمعیت سالمند تایلندی با قومیت و فرهنگ یکسان اما مذاهب متفاوت بوده است. این تحقیق روی ۱۵۳ بودایی و ۱۵۰ مسلمان تایلندی بالای ۵۰ سال انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که بهرغم اینکه مسلمانان اعمال مذهبی بیشتری به نسبت همسایگان بودایی خود انجام میدادهاند، ولی درصد زانو درد در بوداییها به مراتب بیشتر بوده است.
مراجعه به دیتاها و فکتهای معتبر اصولیترین راه رد یا اثبات یک ادعاست. گاهی برای یک ادعا فکتی وجود ندارد و فکتچکرها برای بررسی صحت یک ادعا چارهای ندارند که به نظر متخصصان مراجعه کنند، ولی در این حالت نیز سراغ یک متخصص نمیروند، بلکه میکوشند نظر چند متخصص را دریافت کنند، به شیوهای که از دایره بیطرفی خارج نشوند. در این مورد مشخص قطعا فکتهای بسیاری وجود دارد که میتوان به آنها مراجعه کرد؛ ولی رسانههای وابسته در مواجهه با اظهاراتی خلاف ارزشها، اعتقادات، تبلیغات و منافعشان، به جای برخورد حرفهای، با دستپاچگی دنبال رد آن هستند، غافل از اینکه برخورد جانبدارانه سبب میشود که اقدامات ایشان تاثیری روی مخاطب نداشته باشد.
ثبت نظر