خلیل ارجمند؛ بنیان‌گذار صنایع ارج و از بهاییان ایران

ناهید حسینی، شهروندخبرنگار

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌شان ساخته‌اند. شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل [email protected] تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

«خلیل ارجمند»، بنیان‌گذار صنایع «ارج»، نخستین و بزرگ‌ترین تولید کننده لوازم خانگی در ایران و استاد دانشكده فنی «دانشگاه تهران» در سال ۱۲۸۸، در خانواده‌ای بهایی در تهران به دنیا آمد. 

نام مادرش «قدسیه» و نام پدرش «رحیم بود». پدر خلیل ارجمند تحصیلات مقدماتی و عربی خود را در مدرسه «آقا شیخ هادی» آغاز کرد و سپس به مدرسه امریکایی‌ها رفت و در ۱۹ سالگی، پس از اتمام تحصیلات در «دارالفنون»، با سمت کارمندی اداره پست در بندرگز شروع به کار کرد. او بعد از حدود ۴۰ سال کار و فعالیت، از صاحب‌منصبان عالی‌رتبه وزارت پست و تلگراف شد.

خلیل ارجمند دروس ابتدایی را در مدرسه «تربیت» فرا گرفت و پس از پایان دوره دبیرستان، هم‌زمان با مهندس «مهدی بازرگان» در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه پذیرفته شد. پس از اتمام تحصیل در فرانسه و یک سال کارآموزی، در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشت. 

پس از بازگشت از فرانسه، با توجه به تحصیلات و توانایی بدنی و فکری خود، در اولین مرحله فعالیتش در ایران، مقاطعه‌‌کاری ساختمان راه‌آهن را برعهده گرفت و ساخت این بنا یکی از کارهای اولیه او در کشور بود.

خلیل ارجمند در سال ۱۳۱۶، كارگاه «ارج» را نزديك ميدان «دروازه قزوين» در تهران تاسيس کرد و به تدريج آن را وسعت داد. پس از مدتي، محل فعاليت خود را به خيابان «شوش» در جنوب شرقی تهران منتقل کرد. اولين كار ارجمند، ساختن در و پنجره و نرده‌های فلزی بود. او پيشنهادی برای كارهای فلزی انبار قماش به اداره ساختمان «بانك ملی ایران» داد. 

این اداره از يك مهندس اروپايی درباره ارجمند نظر خواست. او ارجمند را جوانی باهوش ولی بی‌تجربه و فاقد وسايل معرفی كرد. بانك ملی ایران در مهر ۱۳۱۷ تصميم گرفت گل‌خانه‌ای درست کند. اولين تجربه ارجمند در اين زمينه، شاهكار تناسب و زيبايی، سبكی، ارزانی و استحكام بود. 

پس از آن، کارخانه ارج به یک شعبه برای تامین نیازهای بانک ملی و ارجمند به عنوان مهندس و حلال مشکلات این اداره تبدیل شد. کارخانه ارج بزرگ‌ترین طاق نصرت را برای مراسم عروسی «محمدرضا پهلوی»، ولیعهد  آن زمان ساخت. این طاق نصرت در محل ورودی بانک ملی نصب شده بود. سپس کارخانه‌اش اقدام به ساخت پنجره‌های فلزی گردان و سردرهای مشبک در شهرهای اهواز، گرگان، اصفهان و شیراز کرد. درهای فلزی ساختمان بیمه و تعاونی مصرف کارکنان شرکت را نیز در همین سال‌ها ساخت. تهیه سیم دینام و لاستیک اتومبیل از دیگر تولیدات کارخانه ارج بودند.

این کارخانه به مدد پشتكار فوق‌العاده خلیل ارجمند و بهره‌گيری از علوم و فنون روز و نيز شناخت نيازها و بازارهای داخلی و منطقه‌ای، به پيشرفت و شهرت باورنكردنی در توليد یخچال، بخاری، ماشین لباس‌شویی و کولر رسيد.

اين شركت در دهه ۴۰ خورشیدی نه تنها بازارهای داخلی را پوشش می‌داد بلكه بيشتر كشورهای عربی، حتی با وجود كالاهای امريكايی، ترجيح می‌دادند كه محصولات كارخانه ارج ايران را خریداری کنند كه هم از نظر قيمت و كيفيت مناسب بود و هم با آب و هوا و الگوی مصرف آن‌ها سازگارتر بود.

«علی‌نقی عالیخانی»، وزیر اقتصاد ایران در سال‌های ۱۳۴۸-۱۳۴۱ در کتاب خاطراتش می‌گوید: «در آخرین سفری که به شوروی داشتم، به آقای اوویکو، نایب نخست وزیر شوروی که قائم مقام نخست وزیر وقت شوروی بود و یک یخچال ایرانی ارج به او هدیه دادم. فوق‌العاده خوشحال شد و به من تاکید کرد که راننده خودش می‌آید و یخچال را می‌برد. حتی گفت مبادا یخچال را به دفترش بفرستم!»

خلیل ارجمند در اواخر پاییز سال ۱۳۲۳، در سن ۳۵ سالگی در اثر حادثه‌ای که در کارخانه رخ داد، جان سپرد. شکوفایی کارخانه ارج در زمان او و هم‌چنین بعد از او توسط برادرانش، «اسکندر ارجمند» و «سیاوش ارجمند» که هر دو مهندس بودند، ادامه داشت؛ به صورتی که در سال ۱۳۵۴، نزدیک به دو هزار و ۳۰۰ پرسنل در آن مشغول به کار بودند. 

به مناسب درگذشت خلیل ارجمند در سال ۱۳۲۳، «کانون مهندسین ایران» جلسه‌ای تشکل داد و مهندس مهدی بازرگان در وصف او چنین گفت :«ارجمند اگرچه فعال و مولد ثروت بود ولی در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را كنار گذاشته، خير عموم و سعادت ميهن را طلب می‌نمود. در كارخانه با كارگران با نهايت جوانمردی رفتار مي‌كرد. در دانشكده فنی تهران و كانون مهندسين، در سخاوت و بلند همتی بر همه پيش‌دستی می‌كرد. دوستی‌ با وفا و همكاری باصفا بود. با وجود همه توانايی‌ها، تكبر و خودستايي نداشت و در بند تظاهر و تبليغ نبود. وی مرد عمل و آيينه اخلاق بود. وی در عمر ۳۵ ساله خود برابر ۳۵۰ سال عمر كار كرد و خدمت به خلق خدا نمود.»

ارجمند قبل از مرگش وصيت كرده بود مبلغ ۱۰۰ هزار ريال در اختيار مهندس «عبدالله رياضی»، ریيس وقت دانشكده فنی قرار دهند تا از آن برای امور تعاوني دانشجويان استفاده شود. اين مبلغ در سال ۱۳۵۱ به سه ميليون ريال رسيد.

خلیل ارجمند در منابع تاریخی به عنوان یکی از چهره‌های اقتصادی بهایی در حکومت پهلوی یاد شده است که به همین دلیل پس از پیروزی انقلاب اموال خانواده ارجمند نیز مصادره شدند.

در سال‌های بعد از انقلاب، این صنعت بزرگ خصوصی در کنترل دولت قرار گرفت و در چرخه‌ای از نابسامانی‌های مدیریتی، فساد و ناکارآمدی گرفتار آمد و در نهایت، در خرداد ۱۳۹۵ این کارخانه ۸۰ ساله رسما تعطیل شد.