همه آنچه باید درباره دادگاه نورنبرگ بدانیم

«دادگاه نظامی بین‌المللی در نورنبرگ»

محاکمه‌ مقامات ارشد نازی در دادگاه نظامی بین‌المللی (IMT) شناخته‌شده‌ترین دادگاه جنایات جنگی است که بعد از جنگ جهانی دوم برگزار شد. این دادگاه در ۲۰ نوامبر ۱۹۴۵، یعنی شش ماه و نیم بعد از تسلیم آلمان، در شهر نورنبرگ آلمان آغاز شد. هر کدام از چهار قدرت اصلی متفقین، یعنی ایالات متحده‌ی آمریکا، بریتانیا، اتحاد جماهیر شوروی و فرانسه یک قاضی و یک تیم دادستانی تعیین کردند.  

***

نکات کلیدی

۱- از مجموع ۲۴ متهم ۲۱ تن در صحن دادگاه حضور یافتند. آن‌ها دیپلمات‌ یا از مقامات سیاسی و اقتصادی و نظامی آلمان نازی بودند. 

۲- اتهامات آن‌ها عبارت بود از: توطئه برای ارتکاب جنایات علیه صلح، جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت؛ جنایات علیه صلح، جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت. 

۳- «آدولف هیتلر»، «هاینریش هیملر» و «یوزف گوبلس» هرگز محاکمه نشدند؛ زیرا آن‌ها پیش از پایان جنگ خودکشی کرده بودند.    

 

پیشینه‌ تاریخی

در ابتدای زمستان ۱۹۴۲، دولت‌های متفقین اعلام کردند که جنایتکاران جنگی نازی را مجازات خواهند کرد. 

در اکتبر ۱۹۴۳، «فرانکلین روزولت»، ریيس‌جمهور آمریکا، «وینستون چرچیل»، نخست‌وزیر بریتانیا و «ژوزف استالین»، رهبر شوروی، «بیانیه مسکو در خصوص جنایات آلمان» را امضا کردند. در این بیانیه آمده بود که در پایان جنگ، آلمانی‌هایی که به اعمال خشونت و قساوت، قتل‌عام و اعدام متهم‌اند، به کشورهایی که در آن‌ها مرتکب این جنایات شده‌اند، بازگردانده خواهند شد و بر اساس قوانین هر کشور، محاکمه و مجازات خواهند شد. جنایتکاران جنگی اصلی نیز که جنایات‌ ایشان به یک کشورِ خاص محدود نمی‌شد، با تصمیم مشترک دولت‌های متفقین مجازات خواهند شد.

هرچند برخی از رهبران متفقین مدافع اعدام فوری رهبران نازی بودند، ایالات متحده‌ آمریکا پیشنهاد کرد، آن‌ها را محاکمه کنند؛ همان‌ طور که «کوردل هال»، وزیر امور خارجه آمریکا گفته بود: «محکومیت پس از چنین دادرسی با قضاوت تاریخ روبه‌رو خواهد شد، و این‌گونه آلمانی‌ها نمی‌توانند روزی مدعی شوند که تحت فشار به جرایم جنگی اعتراف کرده‌اند.»

در ۸ اوت ۱۹۴۵، فرانسه، اتحاد جماهیر شوروی، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا «توافق‌نامه و منشور لندن» را که به «منشور نورنبرگ» نیز معروف است، امضا کردند. دادگاه نظامی بین‌المللی بر اساس این منشور و به‌ منظور محاکمه رهبران آلمان نازی تاسیس شد. 

 

دادگاه نظامی بین‌المللی

«افتخار آغازِ اولینِ دادگاه تاریخ برای رسیدگی به جنایات علیه صلح در جهان مسئولیت بزرگی به دوش می‌گذارد. خطاهایی که ما به دنبال محکوم کردن و مجازات‌شان هستیم، آن‌قدر حساب‌شده، آن‌قدر کینه‌جویانه و آن‌قدر ویرانگر بوده‌اند که تمدن بشری نمی‌تواند نادیده‌گرفتن‌ آن را تحمل کند، زیرا اگر تکرار شوند، این تمدن است که نابود خواهد شد.»

— بیانیه‌ «رابرت هاووت جکسن»، دادستان ارشد آمریکا، در آغاز جلسه دادگاه نظامی بین‌المللی. 

هر کدام از چهار قدرت متفقین که دادگاه نظامی بین‌المللی را تاسیس کردند، یک قاضی، یک قاضی جایگزین و یک تیم دادستانی نیز تعیین کردند. قضات جایگزین در جلسات مشاوره و شور دادگاه حضور داشتند، اما حق رای نداشتند.  

بر اساس منشور نورنبرگ، دادگاه نظامی بین‌المللی موظف بود دادرسی‌ را عادلانه پیش ببرد و حقوق مشخص متهمان را تضمین کند که حق ابراز نظر، و ارائه مدارک و شواهد در دفاع از خود، و همچنین حق پرسش‌وپاسخ متقابل از شاهدان را دربرمی‌گرفت. 

 

قضات

«جفری لارنس»، قاضی بریتانیایی ریاست دادگاه را به‌عهده داشت. این جایگاه به او امکان می‌داد که رای قطعی را صادر کند، گرچه تصویب حکم و محکومیتِ متهمان منوط بود به رای اکثریتِ آن چهار قاضی‌ که پرونده‌‌ها را بررسی کرده بودند. «نورمن بیرکت» قاضی جایگزین بریتانیا بود.

«فرانسیس بیدل» که پیش‌تر دادستان کل ایالات متحده بود، قاضی آمریکایی دادگاه بود و «جان پارکر» قاضی جایگزین بود.

فرانسه «هانری دوندیو دو وابر» را به‌عنوان قاضی و «روبر فالکو» را قاضی جایگزین تعیین کرد.

شوروی نیز سرلشکر «نیکیتچنکو» را به‌عنوان قاضی و سرهنگ دوم «الکساندر ولچکُف» را به‌ سمت قاضی جایگزین منصوب کرد.

 

تیم دادستانی

«رابرت هاووت جکسن»، قاضی دیوان عالی ایالات متحده آمریکا نقشی تعیین‌کننده در جریان مذاکرات «منشور نورنبرگ» ایفا کرد. او بعدها به‌ عنوان دادستان ارشد از طرف آمریکا در دادگاه نظامی بین‌المللی حضور یافت. جکسن بیانیه افتتاحیه و اختتامیه دادرسی را نیز قرائت کرد. 

دادستان‌های ارشد سه کشور دیگر عبارت بودند از: 

«فرانسوا دو مِنتون» که بعدتر جایش را «اگوست شامپِتیه دو ریب» داد، از فرانسه؛«هارتلی شوکراس» از بریتانیا؛ژنرال «رومن آندریویچ رودنکو» از اتحاد جماهیر شوروی.

این چهار دادستان ارشد، در چارچوب یک کمیته‌ مشترک، و به منظور تعیین متهمان، تفهیم اتهام و تهیه کیفرخواست با یکدیگر همکاری می‌کردند. 

 

اتهامات

«هرگز نباید فراموش کنیم که کارنامه‌ای که امروز بر اساس آن این متهمان را قضاوت می‌کنیم، کارنامه‌ای است که تاریخ بر اساس آن ما را قضاوت خواهد کرد. ما باید وظیفه خود را با استقلال عمل و صداقت فکری به‌ انجام برسانیم تا در آینده، این محاکمه همچون پاسخی به آرمانِ تحقق‌یافته بشریت برای برقراری عدالت محسوب شود.»  

— بیانیه «رابرت هاووت جکسن»، دادستان ارشد آمریکایی، در آغاز جلسه دادگاه نظامی بین‌المللی. 

سخنان یک کارشناس را اینجا بشنوید:

منبع: آرشیو ​​دیوان بین‌المللی دادگستری — رابرت هاووت جکسن: «هرگز نباید فراموش کنیم.»

منشور نورنبرگ جنایاتی را که باید دادگاه نظامی بین‌المللی موظف بود مورد بررسی قرار دهد، در سه دسته تعریف کرد: جنایات علیه صلح، جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت. جنایات علیه صلح، در تعریف منشور نورنبرگ، «مشارکت در یک نقشه یا توطئه مشترک» برای ارتکاب جنایت علیه صلح را نیز شامل می‌شد.

در ۱۸ اکتبر ۱۹۴۵، دادستان‌های ارشد دادگاه نظامی بین‌المللی ۲۴ تن از مقامات ارشد نازی را به چهار فقره اتهام مرتبط با سه جنایتی که در منشور نورنبرگ تعریف شده بود، متهم کردند:

۱- توطئه برای ارتکاب جنایات علیه صلح، جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت 

۲- جنایات علیه صلح

۳- جنایات جنگی

۴- جنایات علیه بشریت

دادستان‌های نورنبرگ تصمیم گرفتند که اتهامِ توطئه برای ارتکاب جنایات علیه صلح را از اتهامِ ارتکابِ جنایات علیه صلح تفکیک کنند. آن‌ها همچنین اتهامِ توطئه را به توطئه برای ارتکاب جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت بسط دادند.

با این حال، دادگاه نظامی بین‌المللی، با اتکا به تعریف جنایاتِ مندرج در منشور نورنبرگ، اتهامات دادستان‌ها مبنی بر توطئه متهمان برای ارتکاب جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت را قابل قبول ندانست و رد کرد.

در کیفرخواست از یک عبارتِ حقوقی جدید استفاده شد: «نسل‌کشی». این کلمه را تنها یک سال قبل، «رافائل لمکین»، کارشناس یهودی-لهستانی حقوق بین‌الملل ابداع کرده بود. در کیفرخواست، اتهام جنایات جنگی این‌گونه توصیف شد: «قتل‌عام و بدرفتاری با غیرنظامیان» که توسط متهمان صورت گرفته، «نسل‌کشی عامدانه و نظام‌مندی [است] که نابودی و امحای گروه‌های نژادی و ملی» را در برمی‌گیرد. دادستان‌های دادگاه نظامی بین‌المللی، در جریان دادرسی، بارها از واژه «نسل‌کشی» استفاده کردند، اما قضات در حکم خود این کلمه را به کار نبردند.

 

متهمان

پس از بحث و گفت‌وگوی بسیار، ۲۴ متهم انتخاب شدند تا مقامات دیپلماتیک، اقتصادی، سیاسی و نظامی نازی‌ها را نمایندگی کنند. آدولف هیتلر، هاینریش هیملر و یوزف گوبلس هرگز محاکمه نشدند؛ زیرا آن‌ها در روزهای پایانی جنگ خودکشی کرده بودند. «هرمان گورینگ» بلندپایه‌ترین مقام نازی بود که در جمع متهمان این دادگاه حضور داشت. 

در نهایت، تنها ۲۱ متهم در دادگاه حاضر یافتند. «گوستاو کروپ»، کارخانه‌دار آلمانی که نامش در کیفرخواست اصلی آمده بود، مسن و بیمار بود. دادگاه پس از پایان تحقیقات مقدماتی، تصمیم گرفت که او را از پیگرد کیفری معاف کند. «مارتین بورمان»، دبیر حزب نازی که مفقودالاثر بود، به صورت غیابی محاکمه و محکوم شد. «روبرت لای»، رییس اتحادیه «جبهه کارگری آلمان»، نیز پیش از آغاز محاکمه خودکشی کرد.

متهمان در دادگاه

تصاویری از جایگاه متهمان در دادگاه نظامی بین‌المللی در نورنبرگ.

منبع: آرشیو ملی فیلم

در کیفرخواست، برخی از سازمان‌های وابسته به حزب نازی و نهادهای دولتی و نظامی نیز به جنایت علیه صلح، جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت متهم شدند. از جمله: 

کابینه رایش؛ستاد رهبری حزب نازی؛«شوتز شتافل» (به اختصار اِس‌اِس که به معنی «گردان حفاظتی» است)؛«زیشرهایتس‌دینست»، یا سازمان امنیت اِس‌اس (به اختصار اِس‌دی که بالاترین سرویس اطلاعات و امنیت اس‌اس محسوب می‌شد؛«گشتاپو» یا پلیس مخفی دولت نازی؛ گروه‌های ضربت یا «گردان توفان» (موسوم به اِس‌آ)؛ ستاد کل فرماندهی و نیروهای مسلح آلمان.

 

محاکمه

متفقین کاخ دادگستری نورنبرگ را به عنوان محل برگزاری دادگاه نظامی بین‌المللی انتخاب کردند؛ چرا که تنها ساختمان آسیب‌ندیده‌ای بود که فضایی کافی برای برگزاری محاکمه‌ای در این ابعاد بزرگ را داشت. کاخ دادگستری نورنبرگ ۲۰ سالن دادگاه و یک زندانی داشت و می‌توانست هزار و ۲۰۰ زندانی را در خود جای دهد.

محاکمه در ۲۰ نوامبر ۱۹۴۵ در کاخ دادگستری نورنبرگ آلمان آغاز شد.

هر روز بیش از ۴۰۰ تماشاچی در جلسات دادرسی شرکت می‌کردند. علاوه بر این، ۳۲۵ خبرنگار به نمایندگی از ۲۳ کشور نیز حضور داشتند.

یک تیم مترجم نیز وظیفه ترجمه همزمان تمام جلسات دادرسی‌ را به چهار زبان انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی به‌عهده داشت.

به‌ جز مارتین بورمن که مفقودالاثر بود، متهمان در دادگاه حاضر شدند. همه متهمان، از جمله بورمن و نهادها و سازمان‌های متهم، وکیل مدافع داشتند.

 

شواهد

دادستان‌ها می‌خواستند جنایات آلمان نازی را بر پایه سخنان و اظهارات خودِ آلمانی‌ها به اثبات برسانند. آن‌ها پرونده‌ی اتهامات را بر اساس هزاران سند آلمانی که متفقین کشف و ضبط کرده بود، تشکیل دادند. اکثر شاهدانی که به دادگاه فراخوانده شدند نیز از اعضای حزب نازی، نیروهای «اس‌اس» یا ارتش و دولت آلمان بودند.

دادستان‌ها فیلم‌هایی را نیز به عنوان مدرک ارائه کردند. یکی از این فیلم‌ها را ایالات متحده تهیه و تولید کرده بود که از آزادسازی اردوگاه‌های کار اجباری حکایت داشت. فیلم دیگری که ساخت شوروی بود از جنایات نازی‌ها در اردوگاه‌های مرگ مایدانک و آشویتس پرده برمی‌داشت. هولوکاست کانون اصلی محاکمه نبود، اما شواهد قابل توجهی در مورد «راه‌حل نهایی»، یعنی طرح نازی‌ها برای قتل‌عام یهودیان، نیز ارائه شد؛ از جمله اطلاعاتی درباره عملیات کشتار جمعی در آشویتس، تخریب گتوی ورشو و تعداد قربانیان یهودی که حدود شش میلیون تن تخمین زده شد.

متهمان صحت مستندات ارائه‌شده را انکار نکردند. اکثراً اذعان داشتند که این جنایات اتفاق افتاده‌اند. با این حال، آنها حاضر نبودند مسئولیت شخصی خود را در قبال این جنایات بپذیرند. بر اساس منشور دادگاه نظامی بین‌المللی، متهمان نمی‌توانستند با اتکا به این‌که مامور و معذور بوده‌اند، ادعای بی‌گناهی کنند. 

 

حکم

جلسات دادگاه در اول سپتامبر ۱۹۴۶ به پایان رسید. در اول اکتبر ۱۹۴۶، قضات حکم خود را صادر کردند و ۱۹ تن از متهمان را مجرم شناخته و ۳ نفر را تبرئه کردند.

قضات دادگاه نظامی بین‌المللی ۱۲ متهم، از جمله هرمان گورینگ و مارتین بورمان، را به اعدام محکوم کردند.

در ۱۶ اکتبر ۱۹۴۶، ده تن از محکومان به دار آویخته شدند، جسدشان را در داخائو سوزاندند و خاکسترشان را در رودخانه‌ «ایسار» ریختند. هرمان گورینگ، یک شب پیش از اجرای اعدام، خودکشی کرد و از طناب دار گریخت. بعدها معلوم شد که مارتین بورمان که به صورت غیابی محاکمه و محکوم شده بود، در روزهای پایانی جنگ در برلین درگذشته است.

همچنین، دادگاه نظامی بین‌المللی این سازمان‌های وابسته به حزب نازی را سازمان‌های جنایتکار دانست:

ستاد رهبری حزب نازی؛گشتاپو؛اِس‌اِس؛اِس‌دی (سازمان امنیت اِس‌اس)

دادگاه به این نتیجه رسید که جرم عضویت در «اِس‌اس» در مورد افرادی که عضویت‌شان در آن قبل از شروع جنگ جهانی دوم به پایان رسیده بود و یا آن‌هایی که به «اس‌اس» فراخوانده شده بودند اما در جنایات این سازمان مشارکت نداشته‌اند، اعمال نمی‌شود. 

در تعریف منشور نورنبرگ از جنایات علیه بشریت تصریح شده بود که این جنایات اقداماتی را دربرمی‌گیرد که «قبل از جنگ یا در طول جنگ» صورت گرفته‌اند. با این حال، تصمیمِ قضاتِ دادگاه نظامی بین‌المللی این بود که فقط آن دسته از جنایات علیه بشریت را می‌توان مورد قضاوت قرار داد که در طول جنگ رخ‌ داده‌اند. اگرچه قضات تصدیق کردند که آلمانِ نازی، قبل از جنگ، مرتکب جنایات هولناکی از جمله سرکوب و آزار و اذیت یهودیان شده است، متهمان را به دلیل نقش‌شان در جنایاتِ قبل از جنگ مورد بازخواست و قضاوت قرار ندادند.

میراث مهم منشور نورنبرگ و دادگاه نظامی بین‌المللی تعریف و تبیین مفهوم جنایت علیه بشریت در حقوق بین‌الملل است. حکم دادگاه نظامی بین‌المللی بر پایه اسناد و شواهدی شکل گرفت که وقوع جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت را در کنار یکدیگر ثابت می‌کرد و حکم دادگاه نیز تفاوتی بین این دو قائل نشد. 

 

سایر محاکمه‌های پس از جنگ

دادگاه نظامی بین‌المللی مشهورترین دادرسی از مجموعه دادگاه‌های جنایات جنگی‌ است که پس از جنگ جهانی دوم برگزار شد. در پنج سال نخستِ بعد از جنگ، صدها هزار تن از عوامل نازی‌ها و همدستان‌شان در دادگاه‌های آلمان و نیز در کشورهایی که یا از متحدین نازی‌ها بودند یا تحت اشغال آلمان نازی بودند، محاکمه شدند.

ایالات متحده آمریکا و «دادرسی‌های متعاقبِ نورنبرگ»: در ۱۷ اکتبر ۱۹۴۶، تنها یک روز پس از اعدام متهمان دادگاه نظامی بین‌المللی، «هری ترومن»، رییس‌جمهور وقت آمریکا «تلفورد تیلور» را به سمت دادستان ارشد جنایات جنگی منصوب کرد.

تیلور از دسامبر ۱۹۴۶ تا آوریل ۱۹۴۸، بر پیگرد قانونی ۱۸۳ آلمانی را در ۱۲ محکمه‌ مجزا در نورنبرگ، به اتهام جنایات مندرج در منشور نورنبرگ، نظارت داشت. این محاکمه‌ها که در دادگاه‌های نظامی آمریکا برگزار شدند، به «دادرسی‌های متعاقبِ نورنبرگ» معروف هستند. 

مقامات دولتی، رهبران نظامی، نیروهای اِس‌اس و پلیس و همچنین پزشکان و صنعت‌گران آلمانی به دلیل نقش‌شان در جنایاتی که در دادگاه نظامی بین‌المللی به اثبات رسیده بود، محاکمه شدند؛ از جمله سرکوب و آزار و اذیت، کشتار جمعی یهودیان و قتل‌عام معلولانِ جسمی و ذهنی در جریان «برنامه اتانازی». 

دادگاه‌های نظامی متفقین در مناطق اشغالی: هزاران دادگاه‌ نظامی نیز در مناطقی از آلمان و اتریش و ایتالیا برگزار شدند که تحت اشغال بریتانیا، آمریکا، فرانسه و شوروی بودند. اکثریت قاطع متهمان این دادگاه‌ها مقامات و افسران و سربازان دون‌پایه و غیرنظامیان بودند؛ از جمله فرماندهان اردوگاه‌های کار اجباری، نگهبانان و «کاپوها»، و همچنین آن دسته از شهروندان آلمانی که خلبان‌های متفقین را که هواپیمای‌ ایشان در جریان جنگ، سرنگون شده و در خاک آلمان فرود آمده بودند، به قتل رسانده بودند.

دادگاه‌های سایر کشورهای: هزاران جنایتکار جنگی دیگر نیز در دادگاه‌های کشورهایی محاکمه شدند که در آن‌ها مرتکب جنایت شده بودند. مثلاً دادگاه عالی لهستان، ۴۹ مقام ارشد نازی را به جرم جنایاتی که در دوران اشغال این کشور مرتکب شده بودند، محاکمه و محکوم کرد.

 

عدالت زودگذر

چند سال که از پایان جنگ جهانی دوم گذشت، علاقه به محاکمه جنایتکاران نازی کاهش یافت. در اواخر دهه‌ی ۱۹۵۰، تقریباً تمام افرادی که محکوم شده بودند اما هنوز اعدام نشده بودند، آزاد شدند. از جمع محکومان دادگاه نظامی بین‌المللی که به دار آویخته نشدند، تنها یک نفر بقیه عمر خود را در زندان گذراند: رودولف هس که دستیار شخصی آدولف هیتلر و معاون رهبر حزب نازی تا سال ۱۹۴۱ بود. 

بسیاری از عاملان جنایات نازی‌ها هرگز محاکمه یا مجازات نشدند.

 

منبع: موزه یادبود هولوکاست در ایالات متحده‌ آمریکا، واشنگتن