شیعیان اسماعیلیه در ایران؛ دینداری به شرط اختفای مذهب

فریبا فتحی، شهروندخبرنگار 

پیرزن سرش را از پنجره خانه کاه‌گلی خود بیرون آورده است و با چهره‌ای پر از مهر به مسافران و تازه‌ واردانی که به روستای ساکت، آرام و پاکیزه‌اش آمده‌اند، سلام می‌کند. او با لبخند به سوالات آن‌ها در مورد روستا پاسخ می‌دهد؛ اما وقتی راجع به مذهب اهالی این روستا که تقریبا همگی شیعه «اسماعیلیه» هستند، سوال می‌شود، با همان لهجه شیرین نیشابوری خود طفره می‌رود و می‌گوید: «چه فرقی می‌کند پیرو چه کسی باشی، مهم این است که همه مسلمانیم.»

***

«سرور» خانم که از پیروان مذهب شیعه اسماعیلیه است و تمام عمر ۸۰ ساله‌اش را در روستای «دیزباد» خراسان گذرانده است، دو دختر دارد و یک پسر که هر سه آن‌ها سال‌ها است این روستا را ترک کرده‌اند؛ یکی‌ به تهران و دو نفر دیگر به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند.

نوه‌اش «ندا» این روزها به دیزباد آمده است تا یکی دو ماه از تابستان را در این روستای خوش آب و هوا بگذراند. او مانند بقیه خانواده‌اش پیرو مذهب اسماعیلیه است اما ملاحظه‌کاری و احتیاط مادربزرگش و سایر اهالی روستا را ندارد و حاضر است کمی راجع به مذهب و آیین خود صحبت کند.

ندا از اسماعیلیه به‌عنوان شاخه‌ای از مذهب تشیع یاد می‌کند و می‌گوید: «پیروان این مذهب معتقدند امامت پس از امام جعفر صادق، به فرزندش اسماعیل رسیده و در خانواده او و نسل‌های بعدی ادامه پیدا کرده است. در حال حاضر شاه‌کریم الحسینی، معروف به آقاخان چهارم، چهل‌ونهمین امام شیعیان اسماعیلیه، امام حاضر‌مان است.»

او نسل چهل‌ونهم از فرزندان «امام علی» و «حضرت فاطمه» و دانش‌آموخته رشته تاریخ اسلام در «دانشگاه هاروارد» است که در شهر تورنتو کانادا زندگی می‌کند. 

«آقاخان» لقبی است که «فتحعلی شاه قاجار» به امام «حسنعلی شاه»، چهل و نهمین امام شیعیان اسماعیلیه داد و از زمان به بعد، امام حاضر اسماعیلیه، آقاخان نامیده می‌شود.

ندا با تاکید بر این ‌که پیروان این مذهب در ایران به شرط انجام فرایض دینی در کمال سکوت و به دور از هرگونه جلب توجه و فعالیت تبلیغی، اجازه باقی ماندن بر آیین‌ خود و انجام فرایض دینی را دارند، می‌افزاید: «مکان عبادت ما، جماعت‌خانه، معمولا هیچ تابلو، نشان، گنبد و گل‌دسته‌ای ندارد و هیچ‌گونه صدای اذان یا صدای مشابه نیز از آن پخش نمی‌شود. هنگام عبادت هم هیچ غیراسماعیلی اجازه ورود به جماعت‌خانه را ندارد. از آن‌جایی‌که اساس مذهب ما صلح، آرامش و دوری از هرگونه خشونت و درگیری است، تمام محدودیت را پذیرفته‌‌ایم تا مبادا به کسی آسیبی وارد شود.» 

او می‌گوید: «اصول سه گانه دین اسلام در هر دو مذهب شیعه اسماعیلیه و دوازده امامی تفاوت چندانی با هم ندارند؛ اما در فروع دین تفاوت‌هایی وجود دارد که معمولا امام عصر یا همان آقاخان آن‌ها را براساس شرایط و مقتضیات زمان تعدیل می‌کند؛ به‌عنوان مثال، ما پیروان مذهب اسماعیلیه هم نماز و روزه داریم اما نوع انجام آن متفاوت است. موضوع حجاب هم در آیین ما جزء موضوعاتی است که به مقتضیات زمان بستگی دارد و در حال حاضر الزامی برای آن نداریم. اما از آن‌جایی‌که در ایران حجاب اجباری است، ما هم مجبوریم تبعیت کنیم.»

روستای «دیزباد علیا» به‌عنوان یکی از مراکز اصلی پیروان مذهب شیعه اسماعیلیه در دامنه‌های جنوبی رشته کوه «بینالود»، در مجاورت شهرستان نیشابور و حدود ۷۰ کیلومتری مشهد واقع شده است. شکل پلکانی این روستای کوهستانی، ناخودآگاه انسان را یاد «ماسوله» گیلان می‌اندازد. این روستا بسیار تمیز و شکار در آن ممنوع است؛ زیرا در مذهب اسماعیلیه تاکید زیادی بر حفظ طبیعت و محیط زیست، نظافت و پاکیزگی شده و در مقابل، کشتن حیوانات مورد نکوهش است.

براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، دیزباد حدود ۹۰۰ نفر جمعیت دارد که حدود ۵۰۰ نفر آن‌ها به صورت ثابت و بقیه تقریبا به صورت شناور در این روستا سکونت دارند و بیشتر بهار و تابستان که فصل میوه دادن باغ‌ها است، در زادگاه‌ خود زندگی می‌کنند.

به طور کلی، جمعیت ۱۵ میلیون نفری شیعیان اسماعیلیه در سراسر دنیا حدود ۱۰ درصد شیعیان را تشکیل می‌دهد. بیشتر آن‌ها اهل کشورهای هندوستان، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان هستند و حدود ۳۰ هزار نفر هم در شهرهای مختلف ایران، از جمله کرمان، اصفهان، شیراز و خراسان زندگی می‌کنند.

شیعیان اسماعیلیه شامل دو گروه «مستعلیه» و «نزاریه» هستند. اسماعیلیان ایران بیشتر از گروه نزاریه‌اند؛ در حالی ‌که طرف‌داران مستعلیه بیشتر ساکن مصر هستند. عرب‌ها به طرف‌داران مذهب اسماعیلیه، «باطنیان» می‌گویند؛ زیرا معتقدند آن‌ها قرآن و سایر متون اسلامی را تاویل باطنی می‌کنند و به ظاهر آن کمتر توجه دارند.

در کوچه پس کوچه‌های روستای دیزباد که پرسه بزنی، به ندرت چشمانت به رهگذر یا عابر پیاده می‌افتد. ساکنان این روستا روزها را بیشتر در باغ و بستان‌ها به سر می‌برند. آن‌ها به سختی حاضر می‌شوند با غریبه‌ها راجع به مذهب‌ خود گفت‌و‌گو کنند؛ زیرا در سایه آرامش نسبی که به دلیل مخفی کردن آیین و مذهب‌ خود به دست آورده‌اند، ترجیح می‌دهند با غریبه‌های غیراسماعیلی صحبت نکنند تا بتوانند در کشور آبا و اجدادی‌ خود به آرامی زندگی کنند.  این روستا، بسیار تمیز و شکار در آن ممنوع است، زیرا در مذهب اسماعیلیه تاکید زیادی بر حفظ طبیعت و محیط زیست، نظافت و پاکیزگی شده و در مقابل کشتن حیوانات مورد نکوهش است.