مرور رسانه‌ها؛ خبرگزاری مهر و تیترهای گمراه‌کننده‌ برای تغییر ذهنیت مخاطب

شبکه‌های اجتماعی به طور عام و اینستاگرام به طور خاص، کاربران را به مرورگران رسانه‌ها تبدیل کرده‌اند، به طوری‌‌که بیشتر کاربران به دیدن عکس‌ها و خواندن تیترها اکتفا کرده و به گرفتن ایده اصلی اخبار و اطلاعات رضایت می‌دهند. بیشتر کاربران به عمق مقالات، گزارش‌ها و جزییات داستان توجهی ندارند. در چنین فضایی کاربران به‌سان رهگذرانی می‌مانند که به طور اتفاقی صحنه‌هایی را می‌بینند و رد می‌شوند و شِمایی از اتفاقات پیرامونی در مغزشان نقش می‌بندد. در چنین فضایی این «تیتر» مقالات است که دیده می‌شود و ذهنیت افراد، بر همین اساس شکل می‌گیرد. 

***

«دیتا ژورنالیزم» در چنین دنیایی معنا یافته و طرفداران زیادی پیدا کرده است، چرا‌که روزنامه‌نگاران دریافته‌اند که دیگر مقالات و گزارش‌های تحلیلی که حجم بلند بالایی دارد، خواننده و مخاطب چندانی ندارد، بنابراین باید داده‌ها را گردآوری، دسته‌بندی و با طراحی نمودار، اینفوگرافی، موشن‌گرافی و ... به شیوه‌ای به مخاطب عرضه کرد که بتواند در یک نگاه پیام را دریافت کند. در واقع دیتا ژورنالیزم به روزنامه‌نگاران این امکان را می دهد که داده‌های زیادی را به مخاطب عرضه کنند، بدون آن‌که آن‌ها را با چالش خواندن یک گزارش تحلیلی طولانی روبه‌رو سازند.

این اتفاق کاملا طبیعی است؛ چر‌ا‌که سرعت گردش اطلاعات و حجم اطلاعات و تنوع آن‌ها آن‌قدر زیاد شده که مجالی برای خواندن یک مطلب طولانی یا توقف طولانی روی یک مطلب را به مخاطبان نمی‌دهد، ضمن اینکه گوشی تلفن جای روزنامه‌ها و مجلات را گرفته و خواندن مطالب طولانی روی گوشی و تبلت هم چندان ساده نیست. این اتفاق محاسن زیادی به همراه داشته که مهم‌ترین آن خارج شدن انحصار رسانه از کنترل بنگاه‌های رسانه‌ای و تعاملی شدن رابطه اصحاب رسانه و مخاطبان است. یعنی دیگر رسانه جاده یک‌طرفه نیست که مخاطب تنها مصرف‌کننده باشد، بلکه به بزرگراهی دوطرفه تبدیل و مخاطب هم در تولید و هم در انتشار محتوا نقش دارد. اما وقتی مخاطبان به «مرورگر» تبدیل می‌شوند؛ یعنی تنها به تیتر و عکس اخبار بسنده می‌کنند، به سادگی مغز خود را در اختیار کسانی قرار می‌دهند که با تیترهای جهت‌دار و نه‌چندان دقیق می‌کوشند، ذهنیت مخاطب را براساس ایده‌های خود شکل دهند.

برای روشن شدن موضوع لطفا به این گزارش خبرگزاری مهر که با عنوان «پست‌های زیارتی در میان کاربران ایرانی اینستاگرام محبوب‌تر هستند» نگاه کنید. عمده کاربران شبکه‌های اجتماعی در مواجهه با این خبر فقط تیتر را می‌خوانند و عبور می کنند؛ اگر مذهبی باشند، احتمالا این خبر آنان را خوشحال می‌کند و آن را لایک هم می‌کنند و اگر مذهبی نباشند، بی‌تفاوت ممکن است عبور کنند. اما برخی کاربران روی آن کلیک می‌کنند تا اطلاعات بیشتری دریافت کنند، دنبال منبع اطلاعات و داده‌های تکمیلی می‌گردند. 

در سوتیتر مطلب آمده است: «یک مرکز پژوهشی اعلام کرد: پست‌هایی با محتوای زیارتی بیشترین محبوبیت و پست‌هایی با محتوای مهاجرتی کمترین محبوبیت را در بین کاربران ایرانی اینستاگرام در سفرهای خارجی دارد.»

مخاطبی که با فضای سیاسی و ایدئولوژی دستگاه حاکم آگاه باشد، می‌داند که این سوتیتر با گفتمان ترویجی نهادهای تبلیغی نظام همخوانی نزدیکی دارد. این تیتر و سوتیتر هدفمند و برای شکل دادن به ذهنیت ما تولید شده است، ولی آیا محتوای این مطلب با تیتر تطابق دارد؟ آیا جمع‌بندی و تحلیل گزارش با داده‌ها همخوانی دارد و آن را حمایت می‌کند؟

تولیدکننده این مطلب، با توسل به دیتا ژورنالیزم و ارائه چند چارت و نمودار کار را برای مخاطب خیلی ساده کرده است. در این گزارش که به نقل از «محسن فینی‌زاده»، مدیر مرکز پژوهشی بتا منتشر شده است، ذائقه کاربران ایرانی اینستاگرام در خصوص «سفر و گردشگری» طی یک سال بررسی و اعلام شده که تعداد پست سالیانه تولید شده در موضوع سفر و گردشگری به صورت عمومی در اینستاگرام فارسی به حدود هفت میلیون و هشتصد هزار پست می‌رسد که این تعداد بیش از دویست میلیون لایک و حدود نود میلیون کامنت دریافت می‌کند و در مجموعه در حدود هفت میلیارد بار دیده می‌شود.‌

نتایج این بررسی در ۴ چارت به این شکل ارائه شده است:

آنچه در این چارت‌ها روشن است اینکه برای کاربران ایرانی اینستاگرام نه سفر زیارتی (سفر به مشهد و قم) جذابیتی برای مسافران داشته که بخواهند عکس و فیلم آن را با دیگران به اشتراک بگذارند و نه چنین محتوایی هیجان‌برانگیز بوده که با لایک آن را نشان دهند. برخلاف سفر مذهبی آنچه برای بیشتر کاربران جالب توجه بوده، سفرهای طبیعت‌گردی و سیاحتی بوده است.

در میان سفرهای خارجی هم سفر زیارتی چندان برای کاربر ایرانی اینستاگرام جذاب نبوده است؛ با این وجود، به‌رغم انتشار تصاویر کمی (۳ درصد) از این سفرها، ولی تعداد بیشتری آن را لایک کرده‌اند، یعنی به نسبت تعداد اخبار و تصاویر سفرهای خارجی زیارتی، تعداد لایک‌ها (۱۴ درصد) بیشتر از سایر سفرهای خارجی بوده، ولی برای تهیه‌کننده این گزارش، تنها این بخش جذاب بوده که افراد بیشتری سفرهای خارجی مذهبی را لایک کرده‌اند.

بخشی از این گزارش به تعداد پست‌هایی با مضمون «مهاجرت» پرداخته و با ارائه درصد تعداد مطالب منتشره (۲۶ درصد) و میزان لایک این پست‌ها (۲ درصد)، نتیجه گرفته که پست‌هایی با محتوای مهاجرتی کمترین محبوبیت را در بین کاربران ایرانی اینستاگرام در سفرهای خارجی دارد. حال آنکه مقایسه موضوع مهاجرت با سفرهای تفریحی-سیاحتی، اساسا مقایسه درستی نیست، چرا‌که معمولا پست‌های مربوط به مساله مهاجرت، بیش از آنکه مزین به عکس‌های جذاب باشد، با نگرانی، اضطراب، نفرت و آینده مبهم همراه است و طبیعی است که لایک کمی هم دریافت کند؛ این ربطی به محبوبیت موضوع ندارد، بلکه مهاجرت مساله شخصی و دارای ابعاد پیچیده است. اما عکس‌ها و خبر سفرهای سیاحتی، جنبه سرگرمی دارد و همین جنبه لایک‌آوری آن را نیز بالا می‌برد. ضمن اینکه بالا بودن تعداد پست‌ها، در مورد یک موضوع، اتفاقا خود نشانه این است که آن موضوع برای کاربران اهمیت دارد و قابل توجه است، هرچند لایک بسیاری هم نگیرد.

با وجود این، پرسش اصلی این است که آیا تیتر این مطلب با محتوای آن همخوانی دارد؟ آیا اگر کل گزارش را نبینیم، با خواندن این تیتر ذهنیت واقعی نسبت به ذائقه کاربران ایرانی اینستاگرام به دست می‌آوریم؟ بدون تردید باید گفت آنچه این تیتر به ما ارائه می‌کند، تصویری گمراه‌کننده از کاربران ایرانی اینستاگرام است و از آنجا که عامدانه اطلاعات نادرست و ناقص به مخاطب می‌دهد، باید آن را مصداق «دیس اینفورمیشن» دانست.

اگر امروز به ذهنیت خود نسبت به خیلی از مسائل مراجعه و آن را روی کاغذ بنویسم و سپس در مورد درستی یا نادرستی آن تحقیق کنیم، احتمالا با این نمونه‌ها زیاد بر‌می‌خوریم که تیتری را دیده‌ایم و اجازه داده‌ایم که آن تیتر ذهنیت ما را شکل دهد، بدون اینکه کمی عمیق‌تر آن مطلب را مطالعه کرده و به درستی و دقت داده‌ها توجه کرده باشیم. به همین دلیل است که در دنیای تصرف شده توسط شبکه‌های اجتماعی، بیشتر باید ذهن پرسشگر و نقاد داشت، تا ذهنیت ما بر اساس اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست ساخته نشود.