آیا بی‌سوادی در ایران ریشه‌کن شده است؟

«محمدمهدی اسماعیلی»، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، روز ۶تیر۱۴۰۲، در همایش بین‌المللی شهدای ترور انقلاب اسلامی، مدعی شد: «ایران بی‌سوادی را ریشه‌کن کرده و در زمره کشورهای درجه یک دنیا در توسعه انسانی است.» او در این همایش گفت: «دانشگاهیان ما در زمان پیروزی انقلاب اسلامی ۱۵۰ هزار نفر،‌ و میزان سواد عمومی ۵۴ درصد بود و بسیاری از بانوان به‌دلیل شرایط دوران پهلوی وارد سیستم آموزشی نمی‌شدند، اما در زمان حاضر، نزدیک به ۴ میلیون دانشجوی فعال داریم، در زمره کشورهای درجه یک در زمینه توسعه انسانی هستیم و خوشبختانه بی‌سوادی تقریبا ریشه‌کن شده است.»

آیا بی‌سوادی در ایران ریشه‌کن شده است؟ آیا ایران در زمره کشورهای درجه یک در زمینه توسعه انسانی است؟ «ایران‌وایر» در این گزارش، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

***

سواد چیست و آیا بی‌سوادی در ایران ریشه کن شده است؟

مفهوم متعارف سواد،‌ داشتن مهارت خواندن، نوشتن و شمارش است. اما تحولات تکنولوژیکی،‌ مفهوم تازه‌ای از سواد را ایجاد کرده است. یونسکو، سواد را فراتر از مفهوم متعارف آن می‌داند و می‌گوید «سواد علاوه‌بر تداوم یادگیری و مهارت در خواندن، نوشتن و استفاده از اعداد در طول زندگی، شامل مجموعه بزرگتری از مهارت‌ها، از جمله مهارت‌های دیجیتال، سواد رسانه‌ای و دریافت آموزش برای درک توسعه پایدار و شهروندی جهانی و داشتن مهارت شغلی خاص است.

یونسکو، «سواد دیجیتال» را توانایی دسترسی، مدیریت، درک، ادغام، ارتباط، ارزیابی و ایجاد اطلاعات ایمن و مناسب از طریق فناوری‌های دیجیتال برای اشتغال و کارآفرینی می‌داند و معتقد است مهارت سواد رایانه‌ای، سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات، سواد اطلاعات و سواد رسانه‌ای، مجموعه‌ای است که سواد دیجیتال را تشکیل می‌دهد.

روشن است که منظور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از ریشه‌کنی بی‌سوادی، معنای امروزی سواد نیست، چراکه در حوزه دیجیتال، جامعه ایران هنوز تا رسیدن به مرزهای توسعه و باسوادی فاصله دارد.

براساس گزارش مرکز ملی آمار ایران مندرج در «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران، پاییز ۱۴۰۱، هنوز ۲۱ درصد خانوار ایرانی در محل سکونت، به اینترنت دسترسی ندارد. آخرین وضعیت دسترسی به رایانه نیز که به سال ۱۳۹۶ بازمی‌گردد، نشان می‌داد که ۴۰ درصد ایرانیان به کامپیوتر یا تبلت دسترسی ندارند: 

در رنکینگ جهانی سواد دیجیتال نیز، ایران در سال ۲۰۲۱ در رتبه ۸۱ جهان قرار داشته است: 

با این اوصاف، در بررسی ادعای آقای اسماعیلی باید به تعریف متعارف سواد، یعنی سواد خواندن، نوشتن و حساب، بسنده کنیم. 

 

آیا ایران توانسته بی‌سوادی متعارف را ریشه‌کن کند؟ 

خیر؛ براساس گزارش مرکز ملی آمار ایران که پاییز ۱۴۰۱ منتشر شده، تا سال ۱۴۰۰، ۹.۷ درصد ایرانیان قادر به خواندن، نوشتن و حساب نیستند. در گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران آمده: «طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰، نرخ باسوادی، هم در نقاط شهری و هم در نقاط روستایی، دارای روند افزایشی بوده، به‌طوری كه نرخ باسوادی در كل كشور از ۸۷.۹ درصد در سال ۱۳۹۶، به ۹۰.۳ درصد در سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است.   

                        

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در بیان این ادعا، از کلمه «تقریبا» استفاده کرده و گفته «خوشبختانه بی‌سوادی تقریبا ریشه‌کن شده.» شاید برخی ۱۰ درصد بی‌سوادی را ناچیز و ادعای ریشه‌کنی تقریبی را درست تصور کنند، ولی وقتی وضعیت باسوادی در ایران را با سایر کشورها، به‌ویژه رقبای منطقه‌ای مقایسه کنید، می‌بینید ایران با اختلاف از آن‌ها عقب‌تر است. براساس گزارش بانک جهانی، نرخ باسوادی در عربستان سعودی ۹۸ درصد، در ترکیه ۹۷ درصد و در ایران ۸۹ درصد است. (حتی اگر آمار مرکز ملی آمار ایران که بالاتر است را ملاک بگیریم، باز ایران وضعیتی پایین‌تر از عربستان و ترکیه دارد.)

براساس گزارش بانک جهانی، در همسایگی ایران، نرخ باسوادی تقریبا در همه کشورهای آسیای میانه مثل ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان و گرجستان ۱۰۰ درصد است. در کشورهای همسایه عربی، نرخ باسوادی در اردن و امارات ۹۸ درصد در عمان و کویت ۹۶ درصد، و در قطر ۹۳ درصد است. 

با این اوصاف، روشن است که ایران حتی در منطقه، کشور ممتازی در نرخ باسوادی نیست. ضمن اینکه نتایج آزمون پرلز ۲۰۲۱ نیز نشان می‌دهد که ایران یکی از ضعیف‌ترین کشورهای منطقه در آموزش است، به‌طوری که در طول سال‌هایی که ایران در آزمون بین‌المللی پرلز شرکت کرده، وضعیت ایران همیشه از حد متوسط پایین‌تر بوده و از هر سه دانش‌آموز ایرانی، یک نفر به کف یا حداقل یادگیری نمی‌رسد. نتایج این آزمون نشان می‌دهد که بیش از نیمی از دانش‌آموزان ایرانی، حداقل توانایی خواندن را دارند. در ایران، یک درصد دانش‌آموزان به معیار پیشرفته (۶۲۵)، ۷ درصد به معیار بالا (۵۵۰)، ۲۹ درصد معیار متوسط (۴۷۵) و ۵۹ درصد به معیار پایین (۴۰۰) دست می‌یابند. قابل ذکر است که نمره ۴۰۰، حداقل معیار و پایین‌ترین سطح انتظارات خواندن است.

 

آیا ایران در زمره کشورهای درجه یک در زمینه توسعه انسانی است؟

خیر؛ ایران حتی در میان ۵۰ کشور اول دنیا در زمینه توسعه انسانی قرار ندارد. براساس گزارش سال ۲۰۲۲ سازمان جهانی مالکیت معنوی، ایران در شاخص سرمایه انسانی و تحقیقات، در رتبه ۵۴ دنیا قرار داشته است:

نگاهی به رده‌بندی کشورهای منطقه در شاخص توسعه انسانی مندرج در گزارش شاخص نوآوری سازمان جهانی مالکیت معنوی، نشان می‌دهد که ایران حتی در منطقه نیز سرآمد نیست. در منطقه خاورمیانه، اسراییل، امارات، عربستان، کویت، عمان و ترکیه، در توسعه نیروی انسانی، رتبه بالاتری به‌نسبت ایران دارند.

 

جمع بندی

محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مدعی است: «ایران بی‌سوادی را [تقریبا] ریشه‌کن کرده و در زمره کشورهای درجه یک دنیا در توسعه انسانی است.» بررسی‌‌های ایران‌وایر نشان می‌دهد که هیچ‌کدام از این دو ادعا تناسبی با واقعیت ندارد. یافته‌های ایران‌وایر نشان می‌دهد:

- نرخ باسوادی در ایران براساس اعلام مرکز ملی آمار ایران ۹۰.۳ درصد است. یعنی ۹.۷ درصد ایرانیان سواد متعارف، یعنی خواندن، نوشتن و حساب ندارند. حال آنکه نرخ باسوادی تقریبا در همه کشورهای آسیای میانه ۱۰۰ درصد و در عربستان ۹۸ و در ترکیه ۹۷ درصد است.

- رتبه ایران در سواد دیجیتال که براساس تعریف یونسکو بخشی از تعریف باسوادی در دنیای امروز است، ۸۱ ام در جهان است.

- ۲۰ درصد خانوار ایرانی در محل سکونت به اینترنت، و حدود ۴۰ درصد به کامپیوتر یا تبلت دسترسی ندارند.

- ایران در آزمون بین‌المللی پرلز که سطح سواد خواندن و ریاضی را می‌سنجد، یکی از ضعیف‌ترین کشورهای منطقه است. بیش از نیمی از دانش‌آموزان ایرانی، حداقل توانایی خواندن را دارند.

- ایران در شاخص توسعه انسانی در رتبه ۵۴ دنیا قرار دارد. در منطقه، ایران در شاخص توسعه انسانی از امارات، اسراییل، عربستان، کویت، ترکیه و عمان پایین‌تر است.

بنابراین، ایران‌وایر به ادعای محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مبنی‌بر اینکه: «ایران بی‌سوادی را [تقریبا] ریشه‌کن کرده و در زمره کشورهای درجه یک دنیا در توسعه انسانی است»، نشان «حقیقت ندارد» می‌دهد.

حقیقت ندارد: اظهار دروغ درباره یک واقعه مشخص تازه، یا چیزی که قبلا عدم صحت آن اثبات نشده، با استفاده از واقعیات و مدارک موجود است.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر، این‌جا را کلیک کنید.