آیا ایران یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا در صنعت دفاعی است؟

سردار «رضا طلائی‌نیک»، معاون و سخنگو وزارت دفاع، روز ۲۷مرداد۱۴۰۲ در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه کرمانشاه، مدعی شد: «ایران یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا با ۹۰ درصد خوداتکایی در صنعت دفاعی است.» او اظهار داشت: «در صنعت دفاعی قبل از انقلاب، ۹۰ درصد تسلیحات و تجهیزات ما وارداتی و وابسته به چند کشور اصلی بود، اما اکنون بیش از ۹۰ درصد سلاح‌های بسیار پیشرفته‌تر از گذشته، توسط فرزندان ملت ساخته می‌شود و ۹۰ درصد ‌وابستگی، به ۹۰ درصد خوداتکایی تبدیل شده است.»

آیا ایران یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا در صنعت دفاعی است؟ آیا ۹۰ درصد تسلیحات نظامی ایران بدون اتکا به سایر کشورها تولید می‌شود؟ «ایران‌وایر» می‌کوشد در این گزارش به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

***

پیش‌تر در شهریور ۱۴۰۱، یعنی حدود یک سال پیش، دریادار «مهدی خواجه‌امیری»، معاون هماهنگ کننده وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، همین ادعا را مطرح و گفته بود: «ایران در صنایع دفاعی، جزو ۱۰ کشور اول دنیا است.» اما بررسی های ایران‌وایر نشان می داد:

- ۷۷ درصد بازار تسلیحاتی دنیا در اختیار ۵ کشور آمریکا، روسیه، فرانسه، چین و آلمان، و حدود ۱۴ درصد دیگر نیز در اختیار ۵ کشور ایتالیا، بریتانیا، کره جنوبی، اسپانیا و اسراییل است. یعنی این ۱۰ کشور، ۹۱.۸ درصد بازار تسلیحاتی دنیا را در اختیار دارند.

- ۱۰۰ کمپانی برتر صنایع نظامی دنیا متعلق به ۲۰ کشور است. هیچ‌کدام از کمپانی‌های برتر صنایع دفاعی ایران، در این جدول جایی ندارند.

- در رنکینگ جهانی توسعه صنعتی نیز، ایران در رتبه ۵۵ قرار دارد. 

به همین دلیل، به این ادعا، نشان «حقیقت ندارد» داده بود.

آخرین گزارش «موسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم» که در دسامبر ۲۰۲۲ به روز شده، نشان می‌دهد که کماکان:

۱-  در ۱۰۰ کمپانی برتر تسلیحات نظامی دنیا که بیشترین سهم را از بازار جهانی در اختیار دارد، هیچ شرکت ایرانی حضور ندارد. کمپانی‌های آمریکایی ۵۱ درصد بازار جهانی تسلیحات نظامی را از آن خود کرده‌اند و بعد از آمریکا، کمپانی‌های چینی، بریتانیایی، فرانسوی، اروپایی، روسی، ایتالیایی، اسراییلی، آلمانی، ژاپنی و کره جنوبی، ۱۰ کشوری هستند که بازار را از آن خود کرده‌اند: 

۲- ایران نه در میان ۱۰ کشور اول صادرکننده، و نه در میان ۱۰ واردکننده عمده تسلیحات نظامی قرار ندارد:

۳- تحریم‌های تسلیحاتی ایران کماکان برقرار است. تحریم‌هایی که اجازه نمی‌دهد درک درستی از قدرت صنایع دفاعی ایران به منصه ظهور برسد. چراکه تا محصولات ایرانی مشتریان خود را نشناسد، نمی‌توان در مورد کیفیت و قابلیت صنایع دفاعی ایران تصویری واقعی داشت.

براساس گزارش سال ۲۰۲۳ موسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم، تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا، شامل ایران می‌شود و ایران هنوز به‌دلیل این تحریم‌ها و تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، نمی‌تواند در بازار خرید‌و‌فروش تسلیحات نظامی، بازیگر مستقل و آزاد باشد.

 

آیا در طول یک سال گذشته، تحولی در صنایع دفاعی ایران روی داده که بتوان انتظار داشت ایران به ۱۰ کشور اول صنایع نظامی دنیا پیوسته باشد؟

خیر؛ در یک سال گذشته آنچه در حوزه صنایع دفاعی ایران در سطح جهانی بازتاب گسترده‌ای داشته، فروش پهپادهای ایرانی به روسیه و استفاده از آن‌ها در جنگ اوکراین بوده است. تا پیش‌از این از ونزوئلا، سودان، سوریه، حزب‌الله لبنان، یمن و حماس، به‌عنوان مشتریان پهپادهای ایران نام برده می‌شد، ولی از یک سال گذشته گزارش‌هایی از پیدا شدن مشتری‌های جدید چون تاجیکستان، اتیوپی و …، برای پهپاد‌های ایرانی منتشر شده است.

فارغ از دلایل سیاسی، منطقه‌ای و اقتصادی، استفاده روسیه از پهپاد‌های ایرانی، ۲ پرسش اینجا مطرح است و آن اینکه:

- آیا فروش پهپاد از سوی ایران به روسیه، ایران را به عضویت بنگاه ۱۰ قدرت صنایع نظامی دنیا درآورده است؟

- آیا پهپادهای ساخت ایران کاملا ایرانی است، یا ایران با استفاده از موتور و قطعات خارجی به مونتاژ پهپاد مشغول است؟

«فکت‌نامه»، در گزارشی تحقیقی با عنوان «پهپادهای ایرانی در آسمان اوکراین»، به خارجی بودن موتور و قطعات پهپادهای ایرانی پرداخته و آورده:

«شاهد ۱۳۶ یک موتور پیستونی چینی با قدرت ۵۰ اسب‌بخار دارد که در اصل برای موتورسیکلت ساخته شده، اما در ایران تغییر کاربری پیدا کرده‌است. در بررسی‌های اولیه از این پهپاد مهاجر ۶ که به دست اوکراینی‌ها افتاده، موتور استفاده شده در آن پهپاد Rotax 912 i5 ساخت کمپانی اتریشی Rotax است. موتور دیگر این کمپانی، Rotax 914 نیز، در پهپاد شاهد ۱۲۹، ساخت مرکز تحقیقات صنایع هوایی شاهد استفاده می‌شود. این موتور در پهپادهای‌ سری Predator آمریکایی (MQ-1) هم استفاده می‌شود. شرکت Rotax یک کمپانی اتریشی است که در زمینه تولید موتورهای احتراق داخلی فعالیت دارد. کمپانی مادر Rotax، شرکت Bombardier Recreational Products، بخشی از هلدینگ بمباردیه کانادا است. به‌جز موتور اتریشی، مهاجر ۶ از اجزای دیگری ساخت آمریکا، چین، کره‌جنوبی و ژاپن از جمله دوربین، سنسورها و مسافت‌یاب نیز بهره می‌برد.»

وزارت امور خارجه آمریکا نیز در گزارشی با عنوان «راهنمای صنایع در زمینه فعالیت‌های مرتبط با پهپادهای ایران» که در ژوئن سال ۲۰۲۳ منتشر کرده، آورده: «ایران برای به دست آوردن اقلامی که قادر نیست در داخل تولید کند، به تهیه آن‌ها از خارج متکی است و اغلب، فناوری‌هایی با منشا ایالات متحده را ترجیح می‌دهد. پهپادهای بازیابی شده ایرانی که توسط نیروهای روسی در اوکراین استفاده می‌شوند، نشان می‌دهند که برنامه پهپادی ایران از بسیاری از قطعات تولیدشده توسط کشورهای ثالث تامین‌کننده استفاده کرده است.

به‌دلیل تهدید موجود از سوی شبکه گسترده خارجی شامل ماموران تدارکات، شرکت‌های صوری، تامین‌کنندگان، و واسطه‌هایی که ایران برای دستیابی به قطعات پهپاد مورد استفاده قرار می‌دهد، و همگی آن‌ها از روش‌های متنوعی برای گریختن از محدودیت‌های صادراتی و تحریم استفاده می‌کنند، بخش صنعت باید نسبت به تعهدات خود برای انطباق با قانون آگاه باشد. بخش صنعت باید به‌دلیل ماهیت پرکاربرد بسیاری از این اقلام، هوشیاری بیشتری به خرج دهد؛ چراکه ایران در جنگ‌افزارهای خود، از قطعات با رده‌بندی تجاری استفاده می‌کند.»

 

آیا صنایع دفاعی ایران از ۹۰ درصد ‌وابستگی در زمان شاه، به ۹۰ درصد خوداتکایی در جمهوری اسلامی رسیده است؟

خیر؛ فکت‌ها و داده‌های موجود، تردیدی باقی نمی‌گذارد که ایران در طول یکی-دو دهه گذشته، به موفقیت‌هایی در توسعه محصولات صنایع دفاعی، ازجمله صنایع موشکی و پهپاد، دست یافته و محصولاتی تولید کرده که پیش‌از این توان تولید آن را نداشته، ولی واقعیت این است که بنیان صنایع دفاعی ایران پیش‌ از انقلاب بنا شده است.
صنایع دفاعی ایران قدمتی ۱۰۰ ساله دارد و  از ۱۱ کمپانی عظیم در صنعت دفاعی ایران، حداقل ۵ کمپانی آن که بنیان صنایع دفاعی ایران را تشکیل می‌دهند، سال‌ها پیش‌از پیروزی انقلاب اسلامی تاسیس شده، و دانش اولیه فعالیت تسلیحاتی ایران در دوره شاه به ایران وارد شده است. سازمان صنایع دفاعی ایران، سازمان صنایع نظامی پارچین، سازمان صنایع الکترونیک ایران (صاایران)، سازمان فضایی ایران و سازمان صنایع هواپیما سازی ایران (هسا)، جملگی پیش از انقلاب فعالیت خود را شروع کرده‌اند.
اتفاقا شاید بتوان گفت اگر جمهوری اسلامی به قدرت نمی‌رسید، صنایع دفاعی ایران امروز یکی از قدرت‌های مهم دنیا بود، چرا‌که تحریم‌های بین‌المللی، خصوصا تحریم‌های آمریکا علیه صنایع دفاعی ایران، خللی بزرگ در برنامه توسعه صنایع تسلیحاتی ایران ایجاد و برای سال‌ها صنایع دفاعی ایران در کما بود.

پیش‌تر «حسن روحانی»، رییس‌جمهور سابق ایران نیز گفته بود: «در زمان رژیم گذشته، ۵ درصد سلاح و مهمات ما ایرانی، و ۹۵ درصد خارجی بود، امروز ۸۵ درصد تجهیزات و مهمات و نیازمندی‌های دفاعی کشور ما به دست نیروهای توانمند و دلاور خودمان ساخته می‌شود.» ادعای که اثبات و یا رد آن نیاز به دیتاهایی دارد که در دسترس نیست، ولی آنچه روشن است اینکه هم بنیان صنایع دفاعی ایران پیش از انقلاب بنا شده، و هم اینکه بخش عمده‌ای از قطعات تسلیحاتی که این روزها ایران تولید می‌کند خارجی است و بدون واردات قطعات و موتور، ایران نمی‌تواند بسیاری از این محصولات را تولید کند.
موضوعی که در گزارش وزارت امور خارجه آمریکا خطاب به صنعتگران دنیا نیز مورد تاکید قرار گرفته، به‌عبارتی، شکل وابستگی تغییر کرده. پیش از انقلاب، محصول نهایی و دانش توسعه به‌همراه مستشاران صنایع نظامی به ایران می‌آمدند، الان قطعات، تجهیزات و موتور تسلیحات و تجهیزات نظامی به ایران می‌آید و مونتاژ صورت می‌گیرد.

 

رتبه جهانی ایران در توسعه صنعتی

«سازمان توسعه صنعتی ملل متحد»، ۱۰ کشور آلمان، چین، ایرلند، ژاپن، کره جنوبی، آمریکا، سوییس، تایوان، سنگاپور و هلند را، ۱۰ کشور اول صنعتی دنیا معرفی کرده است. اطلاعات مندرج در سالنامه آماری سال ۲۰۲۲ سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۲۰، در رتبه ۵۵ جهان قرار داشته است. رتبه ایران در میان کشورهای صنعتی در سال ۱۹۹۰، در جایگاه ۸۷ بوده که به‌مرور بهبود یافته است. با این وجود، احتمال اینکه ایران در صنعت تسلیحات نظامی به ۱۰ کشور اول دنیا پیوسته باشد، ولی در سایر صنایع در ۵۰ کشور اول دنیا هم نباشد، ادعایی غیرواقع بینانه است.

 

جمع‌بندی

سردار رضا طلائی‌نیک معاون و سخنگو وزارت دفاع مدعی است: «ایران یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا با ۹۰ درصد خوداتکایی در صنعت دفاعی است.» پیش‌تر در مرداد ۱۴۰۱، دریادار «مهدی خواجه‌امیری»، معاون هماهنگ کننده وزارت دفاع نیز همین ادعا را مطرح و ایران‌وایر به آن نشان  «حقیقت ندارد» داده بود. چرا‌که بررسی‌ها نشان می‌داد:

- ۷۷ درصد بازار تسلیحاتی دنیا در اختیار ۵ کشور آمریکا، روسیه، فرانسه، چین و آلمان، و حدود ۱۴ درصد دیگر نیز در اختیار ۵ کشور ایتالیا، بریتانیا، کره جنوبی، اسپانیا و اسراییل است. یعنی این ۱۰کشور، ۹۱.۸ درصد بازار تسلیحاتی دنیا را در اختیار دارند.

- ۱۰۰ کمپانی برتر صنایع نظامی دنیا متعلق به ۲۰ کشور است. هیچ کدام از کمپانی‌های برتر صنایع دفاعی ایران در این جدول جایی ندارند.

- در رنکینگ جهانی توسعه صنعتی نیز، ایران در رتبه ۵۵ قرار دارد.

طی یک سال گذشته هیچ‌کدام از این آمارها تغییر نکرده و ایران سهمی از بازار تسلیحات نظامی دنیا ندارد. هرچند به‌دلیل ارسال حجم قابل‌توجهی پهپاد به روسیه و استفاده از آن‌ها در جنگ با اوکراین، بیش‌از‌پیش نگاه‌ها به صنایع نظامی ایران دوخته شده و پهپادهای ایرانی مشتریان تازه‌ای پیدا کرده، ولی رونق یافتن یک محصول از محصولات صنایع نظامی ایران، منجر به ارتقا صنایع نظامی ایران تا سطح ۱۰ کشور اول دنیا نشده و نمی‌شود.

درست است که طی دو دهه گذشته صنایع موشکی، نظامی و پهپادی جمهوری اسلامی رشد کرده، ولی واقعیت این است که:

۱-  بنیان سازمان صنایع دفاعی ایران و اصلی‌ترین کمپانی‌های نظامی ایران در دوره پهلوی بنا گذاشته شده و اتفاقا به‌دلیل تحریم‌ها، برای سال‌های طولانی در روند توسعه صنایع دفاعی ایران، خلل ایجاد شده است. 

۲- هنوز اکثر قطعات و موتور تسلیحات نظامی تولید ایران خارجی است و بدون واردات این قطعات، بسیاری از محصولات ایرانی از جمله پهپادهای ایرانی تولید نمی‌شود، پس وابستگی به خارج از کشور کماکان در سطح بالایی وجود دارد، ولی ممکن است شکل و جغرافیای وابستگی تغییر کرده باشد.

بنابراین ایران‌وایر به ادعای سردار رضا طلائی‌نیک معاون و سخنگو وزارت دفاع مبنی‌بر اینکه: «ایران یکی از ۱۰ کشور برتر دنیا با ۹۰ درصد خوداتکایی در صنعت دفاعی است»، نشان «حقیقت ندارد» می‌دهد.

حقیقت ندارد: اظهار دروغ درباره یک واقعه مشخص تازه، یا چیزی که قبلا عدم صحت آن اثبات نشده، با استفاده از واقعیات و مدارک موجود است. 

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر، اینجا را کلیک کنید.