ادعای گمراه کننده: ضرر ۳ برابری خروج نخبگان نسبت به درآمد نفتی

«بابک نگاهداری»، رییس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی روز ۲ آبان ۱۴۰۲ در نشست نخبگان تحقیقات و مرجعیت علمی در محل وزارت بهداشت مدعی شد: «ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است». ایران وایر این ادعای را مورد راستی آزمایی قرار داده است.

**

رییس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گفته است «موج مهاجرتی که رخ داده خطرناک است. ما باید حضور نخبگان و سرمایه‌های انسانی را در عرصه عمومی تقویت کنیم. ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است. این میزان ضرر باید برای کشور مهم باشد. ما باید برای نخبگان و سرمایه‌های انسانی فرش قرمز پهن کنیم و هر کس که دلسوز ایران و انقلاب است باید برای نگهداشت نخبگان کار کند.»

درآمد سالانه کشور از فروش نفت و محصولات نفتی چقدر است؟ سالانه چند نخبه (علمی، هنری، ورزشی و اقتصادی) و چقدر سرمایه از کشور خارج می‌شود؟ نسبت سرمایه انسانی و اقتصادی که از کشور خارج می‌شود با درآمد نفتی کشور چقدر است؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

درآمد سالانه نفتی کشور

بانک مرکزی در نماگرهای اقتصادی شماره ۱۱۱، سه ماهه چهارم سال ۱۴۰۱، کل درآمد حاصله از صادرات محصولات نفتی در سال ۱۴۰۱ را معادل ۵۵ میلیارد دلار اعلام کرده است.

 

 

نگاهی به جدول زیر نیز نشان می‌دهد که درآمد نفتی ایران معمولا بین ۵۰ تا ۶۰ میلیارد دلار در سال است. (به استثنایی سالهای شیوع ویروس کرونا)

 

 

حال پرسش این است که آیا ضرر مادی مهاجرت نخبگان برای ایران، چیزی معادل ۱۵۰ میلیارد دلار در سال است؟ برای پاسخ به این پرسش باید بدانیم ایران سالانه چه مقدار نیروی انسانی و چه مقدار سرمایه مادی از دست می‌دهد. 

سالانه چند نخبه ایران را ترک می‌کنند؟

وقتی صحبت از مهاجرت نخبگان می‌کنیم مراد تنها نخبگان علمی و دانشمندان نیستند، بلکه نخبگان علمی، هنری، فرهنگی، ورزشی و اقتصادی و یا به عبارتی سرمایه‌های انسانی است که از دست می‌دهیم.

هیچ آمار دقیقی از میزان خروجی نخبگان در هر سال در دست نیست و جسته گریخته آماری از سوی نهادهای مختلف اعلام شده که هیچ کدام صدرصدی نیست.

رصد‌خانه مهاجرت ایران وابسته به دانشگاه صنعتی شریف در سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱ به مجموع ویزاهای دانشجویی صادره برای دانشجویان ایرانی توسط آمریکا،‌ بریتانیا و کشورهای اروپایی و کانادا و استرالیا در سال ۲۰۱۹ اشاره کرده و آن را جمعا ۲۲ هزار و ۷۰۹ ویزا برآورد کرده است. این گزارش مجموع ویزای کاری صادره را نیز ۱۹ هزار و ۴۰۰ ویزا اعلام کرده که در جدول زیر با هزینه‌کرد دولت برای این بخش نشان داده شده است:

 

 

در همین بخش گفتنی است که عمده مهاجرت ایرانیان نه به کشورهای غربی بلکه به کشورهای همسایه از جمله ترکیه و امارات متحده عربی و کشورهای آسیایی چون مالزی است که اساسا مورد اشاره قرار نگرفته است.

۳ پژوهشگر دانشگاه استنفورد آمریکا نیز در گزارشی از وضعیت مهاجرت و فرار مغزها از ایران، که در آوریل ۲۰۲۰ منتشر شده، مجموع ایرانیان خارج از کشور که در داخل ایران متولد شده‌اند را حدود ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر عنوان کرده و آورده: «حدود ۷۰۰ هزار نفر از متولدین ایران در دانشگاه‌های خارجی تحصیل کرده و در حال حاضر ۱۳۰ هزار دانشجوی ایرانی خارج از کشور داریم و بالغ بر ۱۰۰ هزار محقق ایرانی در دانشگاه‌های خارجی مشغول به کار هستند که معادل یک سوم کل نیروی انسانی تحقیقاتی کشور است.» 

اگر آمار رصد‌خانه مهاجرت ایران را مبنا قرار دهیم، سالانه بالغ بر ۲۲ هزار دانشجو و حدود ۲۰ هزار نفر با ویزای کاری، راهی کشورهای غربی می شوند. به این آمار باید آمار مهاجران ایرانی به سایر کشورها و مناطق دنیا را نیز افزود. برای مثال تنها تعداد مهاجران ایرانی ترکیه در سال ۲۰۲۱ به نسبت سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۶۵ هزار نفر افزایش یافته است که حدود سه برابر کل تعداد دانشجویانی است که به کشورهای غربی (امریکا، کانادا، اروپا و استرالیا) مهاجرت کرده‌اند.

پس آنچه روشن است این‌که حداقل سالانه ۶۵ هزار نفر (بنا به آمار اعلامی از سوی رصدخانه مهاجرت ایران) از ایران مهاجرت می‌کنند. آمار حداکثری مهاجرت ایرانیان در سال روشن نیست، چرا که براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران تنها در سال ۲۰۲۱ به نسبت سال ۲۰۲۰ جمعیت ایرانیان ترکیه حدود ۶۵ هزار نفر و جمعیت ایرانیان کانادا ۴۸ هزار نفر افزایش یافته است:

 

 

ارزش سرمایه انسانی و مادی که سالانه از ایران خارج می‌شود، چقدر است؟

رصدخانه مهاجرت ایران مستند به گزارش یونسکو آورده که ایران سالانه ۴ درصد «جی‌دی‌پی» (GDP) را برای آموزش نیروی انسانی هزینه می‌کند. این مرکز با لحاظ کردن سرانه بودجه عمومی آموزش در کشور، نتیجه گرفته برای یک جوان تا پایان مقطع لیسانس بالغ بر ۳۷ هزار دلار هزینه شده است.

 

 

مرکز رصد مهاجرتی ایران، با افزودن هزینه سلامت برای یک فرد تا ۲۳ سالگی، که آن را بالغ بر ۸ هزار دلار برآورد کرده، آورده: برای تحصیل و سلامت یک جوان ۲۳ ساله در ایران بالغ بر ۴۵ هزار دلار هزینه می‌شود:

 

 

این مرکز مجموع سرمایه‌گذاری صورت گرفته برای آموزش و سلامت ۴۲ هزار ایرانی که در سال ۲۰۱۹ به آمریکا،‌ کانادا، اروپا و استرالیا مهاجرت کرده‌اند را بالغ بر ۱ میلیارد و ۸۹۴ هزار دلار برآورد کرده است. این کف هزینه مهاجرت نخبگان است زیرا:

۱- تعداد افرادی که با ویزای دانشجویی و کاری در سال مهاجرت می‌کنند بسیار بیشتر است چون مقصد نهایی همه مهاجران آمریکا، کانادا،‌ اروپا و استرالیا نیست و بسیاری از مهاجران به ترکیه، امارات، مالزی، گرجستان و سایر کشورها مهاجرت می‌کنند.

۲- سقف تحصیل همه مهاجران، لیسانس نیست و بسیاری پس از دریافت مدرک فوق لیسانس، دکترا و حتی بالاتر مهاجرت می‌کنند، مثل پزشکان دارای تخصص و فوق تخصص، پس هم هزینه بیشتری برای آموزش آن‌ها و هم هزینه بیشتری برای سلامت آن‌ها انجام شده است. (گفته می‌شود سالانه بالغ بر ۴ هزار پزشک مهاجرت می‌کند.)

۳- هزینه‌های نیروی انسانی محدود به آموزش و سلامت نیست. هر نیروی انسانی هزینه‌های بیشتری برای کشور مبدا تا رسیدن به سن ۲۳ سالگی دارد.

۴- همه مهاجران با ویزای دانشجویی و کاری مهاجرت نمی‌کنند، بسیاری از نخبگان با ویزای سرمایه‌گذاری، ویزای هنری و ورزشی و پناهندگی مهاجرت می‌کنند، که در این آمار نیامده است.

ایرانیان مهاجر سالانه چقدر سرمایه خارج می‌کنند؟ 

در بررسی ضرر خروج نخبگان از کشور علاوه بر نیروی انسانی باید خروج سرمایه را نیز محاسبه کرد. اعداد خروج سرمایه از کشور هیچ‌گاه به طور دقیق بیان نمی‌شود. کارشناسان در بررسی خروج سرمایه یکی به تراز خارجی نگاه می‌کنند یعنی واردات را از صادرات کسر و مابه التفاوت آن را بخشی از خروج سرمایه می‌دانند و دوم میزان دلاری که دولت به بازار تزریق می‌کند را تکمیل کننده کل خروج سرمایه از کشور می‌دانند، برای مثال در سال ۱۴۰۱ حدود ۹۷ میلیارد دلار صادرات و ۷۵ میلیارد دلار واردات داشته‌ایم، یعنی ۲۲ میلیارد دلار تراز تجارت خارجی بوده که با کسر حدود ۶ میلیارد دلار بدهی خارجی، ۱۴ میلیارد دلار مازاد تجارت خارجی بوده است.

 

 

با این وجود، بانک مرکزی عدد تراز خارجی را نشانه‌ای برای خروج سرمایه از کشور نمی‌‌داند. بانک مرکزی در دی ماه ۱۴۰۱ در پاسخ به گزارش منتشر شده در روزنامه اطلاعات مبنی بر این‌که طی یک و نیم سال گذشته بالغ بر ۷۰ میلیارد دلار توسط ایرانیان به کانادا منتقل شده با رد این گزارش آورده: «بخش عمده‌ای از ارقام دریافت‌ها و پرداخت‌های ارزی کشور در قالب پردازش جدول ترازپرداخت‌های خارجی توسط بانک مرکزی احصا می‌گردد و مطابق با اطلاعات موجود که در اختیار عموم نیز قرار دارد، رقم مطروحه از سوی ایشان تناسبی با واقعیات منابع و مصارف ارزی اقتصاد ایران ندارد. در همین ارتباط برای مثال می‌بایست اشاره شود که در سال ۱۴۰۰ ارزش صادرات کالا (شامل نفتی و غیرنفتی) و واردات کالا به ترتیب معادل ۷۹.۵ و ۶۳.۶ میلیارد دلار و کسری حساب خدمات حدود ۵.۴ میلیارد دلار بوده است. در همین مقطع نیز خالص حساب سرمایه معادل ۹.۳ میلیارد دلار تحقق یافته است.» 

با این وجود کمیسیون اقتصادی مجلس در دی ماه ۱۴۰۱ در گزارشی با انتقاد از سیاست‌های ارزی بانک مرکزی تصریح دارد که سالانه بالغ بر ۱۰ هزار میلیارد دلار از کشور خارج می‌شود. در این گزارش مجموع توزیع ارز با کدملی را حدود ۴.۵ میلیارد دلار در سال و حجم ارز کالاهای صادراتی که به کشور باز نمی‌گردد، بالای ۶ میلیارد دلار اعلام شده است. 

آیا ارزش دلاری خروج نخبگان و سرمایه از کشور، سالانه ۳ برابر درآمد نفتی کشور است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت ادعای ضرر ۳ برابری خروج نخبگان از کشور در مقایسه با درآمد نفتی کشور، که از سوی رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام شده «اغراق‌آمیز» است ولی چندان هم بی‌ربط نیست.

کل درآمد نفتی ایران حدود ۲۰ میلیارد دلار است که با احتساب صادرات کالاهای نفتی و پتروشیمی و گاز به ۵۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است. از سوی دیگر ضرر خروج نیروی انسانی از کشور بین ۲ تا ۱۰ میلیارد دلار و ضرر خروج سرمایه از کشور حدود ۱۰ میلیارد دلار (براساس گزارش رسمی) است، یعنی ایران سالانه حداقل ۲۰ میلیارد دلار از بابت خروج نیروی انسانی و سرمایه ضرر می‌کند که با صادرات نفت ایران برابری می‌کند. اگر بگوییم برآوردها از خروج سرمایه انسانی و مادی دقیق نیست و هزینه مهاجرت نخبگان و سرمایه‌ها بیشتر است، برای مثال ایرانیان در سال ۲۰۲۱ تنها ۲.۵ میلیارد دلار در بازار مسکن ترکیه سرمایه گذاری کرده‌اند و یا گزارش روزنامه فردای اقتصاد را دقیق‌تر بدانیم که می‌گوید حجم سرمایه خارج شده از ایران در بهار ۱۴۰۱ را معادل ده میلیارد دلار بوده باز با سقف سه برابری درآمدهای نفتی کشور فاصله داریم. ولی مهم این است که هزینه فرار مغزها و خروج سرمایه‌ها از ایران، آنقدر زیاد است که بتوان منطق چنین ادعای اغراق‌آمیزی را درست دانست و این ادعا را نزدیک به واقعیت ارزیابی کرد.

جمع‌بندی

بابک نگاهداری، رییس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مدعی است: «ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است». بررسی‌های «ایران وایر» نشان می‌دهد که فکت قابل استناد معتبری برای رد یا اثبات صدرصدی این ادعا وجود ندارد، ولی مجموعه فکت‌های در دسترس نشان می‌دهد که این ادعا هرچند اغراق‌آمیز است ولی چندان بی‌ربط نیست. بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران، نشان می‌دهد که سالانه حداقل ۶۵ هزار نفر با ویزای تحصیلی و کاری راهی آمریکا، کانادا، اروپا و استرالیا می‌شوند. به این عدد باید تعداد مهاجران به بقیه نقاط دنیا و بقیه مهاجرانی که پناهنده می‌شوند یا با ویزای سرمایه‌گذاری و ویزاهای خاص راهی کشورهای دیگر می‌شوند اضافه کرد. حتی در گزارش سال‌نامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱ آمده که جمعیت ایرانیان ترکیه و کانادا در سال ۲۰۲۱ به نسبت سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۱۱۳ هزار نفر رشد داشته است.محاسبات مالی این مرکز مستند به برآورد یونسکو نشان می‌دهد که ایران برای هر فرد تا سن ۲۳ سالگی که مدرک لیسانس خود را دریافت کرده ۴۵ هزار دلار خرج تحصیل و سلامت کرده است. اگر مجموع خروجی‌های کشور در یک سال را ۱۰۰ هزار نفر فرض کنیم، بالغ بر ۴.۵ میلیارد دلار سالانه ایران ضرر مهاجرت نیروی انسانی می‌دهد. به این عدد باید هم ضرر خروج پزشکان و افرادی که با مدرک تحصیلی فوق لیسانس و دکترا مهاجرت می‌کنند و هم هزینه خروج سرمایه را اضافه کرد. گزارش رسمی کمیسیون اقتصادی مجلس حاکی است که سالانه بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج می‌شود. که به نظر کف خروج سرمایه است چرا که گزارش‌های غیررسمی این عدد را بسیار بیشتر اعلام کرده است. در مقابل کل درآمد صادرات نفت ایران حدود ۲۰ میلیارد دلار، که با احتساب صادرات محصولات نفتی اعم از پتروشیمی و گاز، به ۵۵ میلیارد دلار می‌رسد. مجموعه بررسی‌ها نشان می‌دهد کف هزینه مهاجرت نخبگان و خروج سرمایه‌ها از ایران با کل درآمد نفتی کشور برابری می کند و  سقف هزینه خروج نخبگان به نظر نمی‌رسد به سقف سه برابری صادرات نفتی ایران برسد ولی چندان از واقعیت دور نیست.

بنابراین ایران‌وایر به ادعای بابک نگاهداری، رییس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مبنی بر اینکه: «ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است»، نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد. 

گمراه‌کننده موردی که ممکن است از واقعیاتی خاص در اظهارات استفاده شود تا ادعای نادرست یا غیرقابل اثبات دیگری را القا کند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر، اینجا را کلیک کنید.