بازار فروش تخمک در دست دلالان؛ چشم‌رنگی، بور یا مشکی؟

در کشوری که دیدن آگهی‌های فروش کلیه و کبد دیگر برای بیشتر مردم عادی شده است، احتمالا فروش تخمک زنان هم نباید خیلی عجیب باشد. با این حال، پشت پرده فروش تخمک مدتی است که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته و حقایق جالبی در مورد آن روشن شده است.

فروشندگان تخمک در آگهی‌های خود علاوه بر گروه خونی و مبلغی که دریافت می‌کنند، قد، وزن، رنگ مو و پوست و حتی رنگ چشم خود را می‌نویسند؛ مشخصاتی که برای گیرنده تخمک هم مهم است. اتفاقا برخی از آن‌ها به خاطر همین ویژگی‌ها به دنبال دریافت تخمک می‌روند.

***

دریافت تخمک، اولین گام تولید جنین بیرون از رحم

اهدای تخمک از زنی به زن دیگر وقتی انجام می‌شود که زن گیرنده به دلایلی توانایی تولید تخمک ندارد. در این شرایط، مراکز ناباروری امکان آن را دارند که با استفاده از تخمک اهدا شده و از طریق لقاح آزمایشگاهی، به بچه‌دار شدن زوج متقاضی کمک کنند؛ به این صورت که اسپرم را وارد تخمک اهدایی می‌کنند، جنین را تشکیل می‌دهند و آن داخل رحم گذاشته می‌شود. 

در ایران برای اهدای تخمک قوانین و دستورالعمل‌های خاصی وضع نشده و هر چه انجام می‌شود، ابتکار مراکز درمانی است. 

دکتر «شهره بسکی»، متخصص و جراح زنان و زایمان به «ایران‌وایر» گفت در برخی از کشورها می‌شود تخمک را خریداری کرد و برای آن وب‌سایت هم وجود دارد. حتی می‌توانند خصوصیات و عکس اهدا کنندگان را ببینند. ولی در بعضی از کشورها این کار فقط به صورت اهدای تخمک انجام می‌شود. 

این متخصص زنان و زایمان توضیح داد که اهدا و فروش تخمک به طور محدود اگر شرایط پزشکی و ایمنی رعایت شده باشد، عوارض زیادی ندارد: «هر زن هر ماه یک تخمک رها می‌کند. برای دریافت تخمک و انتقال آن به بیرون رحم، باید ابتدا کنترل تخمدان را به دست بگیرند و بعد تخمدان را تحریک کنند تا تخمک بیشتری تولید کند. برای این کار حدود چند هفته هر روز آمپول زده می‌شود و قبل از آن باید با داروهای دیگر تخمک را کنترل کنند. هر تخمدان زن باید چنان آماده شود که پنج تا ۱۰ تخمک بدهد. در این مرحله چند بار اسکن انجام می‌شود تا تخمک‌ها را ببینند و بعد آمپولی زده می‌شود تا تخمک‌ها رها شوند. تخمک‌ها با بی‌هوشی موضعی، از طریق واژن با استفاده از یک سوزن که به سونوگرافی وصل شده است، گرفته و به آزمایشگاه فرستاده می‌شوند. در آن‌جا آن را با اسپرم ترکیب می‌کنند تا جنین تشکیل شود.» 

خرید و فروش تخمک با حضور همه عناصر بازار

تا وقتی درباره لقاح آزمایشگاهی و اهدای تخمک به صورت علمی و رسمی صحبت شود، همه چیز تمیز و مرتب است. اما پای آگهی‌های ۱۰، ۱۵ میلیون تومانی فروش تخمک که به میان می‌آید، مشکلات کم کم پیدا می‌شود. 

رسانه‌های داخلی در ایران از حدود سه چهار سال پیش به وجود دلالی و واسطه‌گری در خرید و فروش تخمک اشاره و آن را بررسی کرده‌اند. روزنامه «ایران» در سال ۱۳۹۸ به آگهی‌هایی اشاره کرده بود که فروش تخمک را به عنوان یک شغل پردرآمد برای زنان معرفی می‌کردند.

خبرنگار آن روزنامه در تحقیقاتی میدانی دریافته بود که دلالان و واسطه‌ها، زنانی که قصد فروش تخمک را دارند به مراکز درمان ناباروری معرفی می‌کنند و از دو طرف پول می‌گیرند.  

اما آن گزارش و گزارش‌های بعدی هم مقام‌های جمهوری اسلامی را وادار نکرد که برای سامان‌دهی اهدای تخمک و جلوگیری از واسطه‌گری و دلالی فروش آن قانون و دستورالعملی تدوین کنند.

در ایران فروش اعضای بدن، غیرقانونی است و طبق قوانین فقط امکان اهدای آن وجود دارد اما همه می‌دانند که اهداکنندگان کلیه، کبد و دیگر اعضا معمولا مبالغ زیاد درخواست می‌کنند. 

در مورد اهدای تخمک هم شرایط به همین صورت است. نامش اهدا است اما معمولا پای پول در میان است. آخرین آگهی‌هایی که در فضای مجازی منتشر شده‌اند، نشان می‌دهند مبلغ فروش تخمک از هشت میلیون تومان در سال ۱۳۹۸ به حدود ۱۵ تا ۱۷ میلیون تومان رسیده است.

یک پزشک زنان و زایمان در تهران درباره فرایند دریافت تخمک در مرکز درمانی که در آن شاغل است، تاکید کرد که در چنین مراکزی، روند کار با استانداردهای علمی سخت‌گیرانه انجام می‌شود.

این پزشک با این حال توضیح داد که اهداکنندگان(فروشندگان) تخمک را معمولا واسطه ها معرفی می‌کنند. 

به گفته او، سن تخمک دهنده باید کمتر از ۳۲ سال و فاصله هر بار تخمک گرفتن باید ۴۵ روز یا بیشتر باشد. در نهایت هر تخمک دهنده می‌تواند در طول زندگی، ۱۰ بار این کار را انجام دهد. 

این پزشک متخصص هم‌چنین گفت کسانی که تخمک می‌دهند، هر بار ۱۵ تا ۱۶ میلیون تومان می‌گیرند. هزینه درمانی کسانی که تخمک می‌گیرند هم حدود ۶۹ تا ۷۰ میلیون تومان می‌شود.

دلالی زیاد است، چون تقاضا بالا است

از آن‌جا که امکان اهدا یا فروش تخمک برای هر نفر محدود است، بسیاری ممکن است گمان کنند بازار خرید و فروش تخمک بازاری نیست که چندان برای دلالان درآمد داشته باشد. اما همین محدودیت‌ها موجب شده‌اند که اتفاقا افراد زیادی برای به دست آوردن یا فروش تخمک دست به دامن واسطه‌ها شوند. 

از سویی، تقاضای تخمک به دلایل مختلف زیاد شده است. یکی از دلایل آن، بالا رفتن نرخ ناباروری در میان زنان به خاطر بالا رفتن سن فرزندآوری است. دلیل دیگر، مراجعه متقاضیان تخمک از خارج از کشور است که موجب شده مبلغ دریافتی تخمک دهندگان نیز بالا برود. یکی دیگر از دلایل بالا رفتن تقاضای تخمک هم شرایط بسیار سخت دولت برای تایید قبول فرزندخواندگی است. به این ترتیب، زوج‌های ناباروری که قصد به سرپرستی گرفتن کودکی را دارند، پس از روبه‌رو شدن با موانع و سخت‌گیری‌های دولتی، به فکر بچه‌دار شدن از طریق دریافت تخمک یا حتی رحم اجاره‌ای می‌افتند. 

یکی از واسطه‌های رحم اجاره‌ای و تخمک یک ماه پیش در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه «اعتماد» با تایید تعدد متقاضیان دریافت تخمک، مبلغی که تخمک دهنده دریافت می‌کند را تا ۲۰ میلیون تومان عنوان کرد. 

به گفته او، دریافت کنندگان تخمک معمولا مشخصات فیزیکی تخمک دهنده را بررسی می‌کنند؛ مثلا زنی که موها و چشمان سیاه دارد، معمولا مایل نیست از زنی که موها و چشمان روشن دارد، تخمک دریافت کند، چون می‌خواهد فرزندش بیشتر شبیه خودش باشد. 

برعکس، گاهی اوقات دریافت کننده تخمک ممکن است بخواهد فرزندش از نظر ژنتیکی متفاوت باشد؛ مثلا قد بلندتر و زیباتر از خودش. بنابراین، به سراغ زنانی می‌رود که همین ویژگی‌ها را داشته باشند.  

به این ترتیب، از سویی تعداد متقاضیان تخمک روزبه‌روز بیشتر و از سوی دیگر دریافت تخمک از افراد نیز با محدودیت‌هایی روبه‌رو می‌شود. از همین رو است که هم دریافت‌کنئدگان هم تخمک دهندگان و هم مراکز درمانی معمولا به سراغ دلالان و واسطه‌ها می‌روند. 

یکی از عوامل دیگری که به کار واسطه‌ها رونق می‌دهد، نبود قوانین، دستورالعمل‌های دولتی و بانک اطلاعاتی در مورد واگذاری تخمک است. این نکته‌ای است که «محمدرضا صادقی»، رییس مرکز درمان ناباروری «ابن سینا» نیز پیش‌تر به آن اشاره کرده بود.

جالب این‌جا است که دکتر صادقی به خبرگزاری «ایسنا» گفته بود از وقتی پای دلالان را از مرکز ابن سینا کوتاه کرده‌اند، تعداد اهدا کنندگان تخمک به شدت کم شده است.

دادن تخمک می‌تواند عوارض داشته باشد

فروش تخمک در میان زنان در حالی رونق یافته است که این کار می‌تواند برای آن‌ها عوارض جسمی و روحی داشته باشد. 

شهره بسکی، متخصص و جراح زنان و زایمان اگر چه تاکید کرد که رعایت اصول ایمنی در گرفتن تخمک و محدودیت این اقدام به یکی دو بار، عوارض چندانی برای فرد ندارد اما دادن تخمک با تعداد بالا حتی می‌تواند موجب سرطان تخمدان شود. 

او به «ایران‌وایر» گفت: «داروهایی که هنگام اهدای تخمک به زنان می‌دهند، گاهی اوقات باعث ایجاد کیست تخمدان یا بزرگ شدن تخمدان و تولید تخمک‌های زیاد می‌شود که این خطرناک است.» 

به گفته او، اگر متخصصان تخمک دهنده را تحت نظر داشته باشند، از این خطر جلوگیری می‌شود: «اگر کسی تعداد زیادی تخمک اهدا کند، خطر ابتلا به سرطان تخمک در او افزایش می‌یابد. امروزه دادن تخمک خیلی راحت‌تر و خطرهای آن کمتر شده است ولی اگر کسی دنبال فروش آن باشد و تعدادش را زیاد کند، این کار بدون خطر نیست و باید قوانینی حاکم باشد که جلوی آن را بگیرند.» 

«صبا آلاله»، روان‌شناس بالینی هم به «ایران‌وایر» گفت تخمک‌گذاری برای زنان به دلیل اختلال و تغییراتی که روی هورمون‌های آن‌ها دارد، در بهترین شرایط، یک بار روانی روی زنان می‌گذارد. 

او توضیح داد که این تغییرات هورمونی می‌توانند پیامدهایی مثل مشکلات خواب و تغذیه برای فرد داشته باشند: «ولی از همه مهم‌تر، یک سری نوسانات خلقی هم برای تخمک دهنده به دنبال دارند. حال اگر زنانی که برای دادن تخمک اقدام می‌کنند، از نظر مالی در فقر باشند، نه تنها حمایت روانی ندارند بلکه حمایت جسمانی، اجتماعی و اقتصادی هم ندارند و این می‌تواند آن‌ها را با اختلالات بیشتری روبه‌رو کند.» 

این روان‌شناس یکی دیگر از تحولات بعد از تخمک‌گذاری را افسردگی دانست و گفت: «نوسانات خلقی معمولا به سمت افسردگی می‌رود و اگر تخمک دهنده حمایت‌های روانی و جسمانی را نداشته باشد، قطعا این نوسانات خیلی شدیدتر می‌شود.» 

او یکی دیگر از اختلالاتی که بعد از این دوران برخی افراد تجربه می‌کنند را اختلال در تمرکز و حافظه عنوان کرد و گفت ممکن است بر مبنای هورمون‌ها، شدت و ضعف داشته باشند.

بلایی که فقر بر سر جامعه می‌آورد

«متاسفانه گسترش فقر، بی‌کاری گسترده زنان و بدتر شدن وضعیت اقتصادی موجب افزایش تعداد زنانی شده که مجبورند برای تامین معاش به این کارها متوسل شوند، بدون این که تحت حمایت قانون و جامعه قرار گیرند.»

این نکته‌ای است که «مریم مومنی»، جامعه‌شناس حوزه زنان به روزنامه «شهروند» گفته بود. از دو سال پیش که این جامعه‌شناس نسبت به پیامدهای وجود دلالان در حوزه اهدای تخمک هشدار داد تا کنون، اتفاق تازه‌ای برای ایجاد قوانین و نظارت رسمی نیفتاده است. 

وقتی فقر زنان را وادار به اهدای تخمک کند و دلالان هم راهنمای آن‌ها باشند، چه کسی می‌داند آیا زنی با رضایت خود چند بار فرایند دادن تخمک را طی می‌کند یا همسر و یا پدرش او را وادار به این کار می‌کنند؟ چه کسی می‌تواند تضمین کند که دلالان به خاطر به دست آوردن پول بیشتر، زنان را به انجام چندین باره واگذاری تخمک وادار نمی‌کنند و آن‌ها را به مراکز زیرزمینی، غیرقانونی و پرخطر نمی‌فرستند؟ جمهوری اسلامی که برای افزایش جمعیت دستوری، قوانین وضع می‌کند و حتی در مسایل مربوط به اتاق خواب زوج‌ها دخالت دارد، سال‌ها است چشمانش را روی چنین اتفاقات مهمی بسته است.