بازار ساحلی آستارا؛ از اجناس روسی تا بنجل‌های چینی

فرزانه جلالی‌، آستارا، شهروند خبرنگار

بازار ساحلی شهر آستارا در نزدیکی مرز ایران با جمهوری آذربایجان و در ساحل دریای خزر واقع شده است. این بازار از سال 1368 و همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و متولد شدن کشور تازه تاسیس جمهوری آذربایجان آغاز به کار کرد و حالا سالهاست به یکی از جذابیتهای بخش "گردشگری خرید" در ایران تبدیل شده و همه ساله گردشگرانی از شهرهای مختلف کشور به شوق خرید اجناس خارجی و ارزان‌ راهی این شهر می‌شوند .

در سالهای ابتدایی شروع به کار، این بازار که محلی‌ها به آن بازار بساط یا تخته بازار هم می‌گویند، مکانی بود برای فروش کالاهای تولید شده در روسیه و دیگر کشورهای تازه استقلال یافته بازمانده از شوروری سابق، کالاهایی که به گفته مشتریان آن سالهای این بازار از کیفیت بالایی برخوردار بودند و با قیمت بسیار پایینی هم فروخته می‌شدند. معروفیت و محبوبیت آستارا به عنوان شهری با یک بازار مرزی نیز از همانجا شروع شد. این روند ادامه داشت تا اینکه کالاهای ارزان و بی کیفیت چینی آرام آرام بر این بازار مسلط شدند.

شهر آستارا فقط متعلق به ایران نیست، آن سوی مرز کشور همسایه شمالی هم شهری دارد با همین نام و در حقیقت خط مرزی ایران و کشور جمهوری آذربایجان از وسط این شهر رد می شود. پیشینه این خط مرزی  به انعقاد معاهده گلستان در 3 آبان 1192  خورشیدی(25 اکتبر 1813) بین ایران و روسیه بر می گردد که بر اساس آن حکومت بخش‌هایی از شمال دولت شاهنشاهی ایران شامل قفقاز، ارمنستان و ایالت های شرقی گرجستان از ایران سلب شد. از جمله مناطقی که بر اساس این عهدنامه از ایران جدا شد می توان از قره باغ، گنجه، شکی، شروان، قوبا، دربند، داغستان، ایالت های شرقی گرجستان یعنی کاختی و کارتلی و همچنین باکو نام برد.

تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شهر آستارا در ایران چندان شناخته شده نبود، چرا که در این قسمت از مرز ایران با کشور و مردم منزوی شده این کشور پهناور کمونیستی مرواده ای انجام نمی شد. اما پس از آنکه اتحاد جماهیر شوروی از هم فروپاشید و کشورهای کوچکی از دل آن مستقل شده و اعلام موجودیت کردند، این مراودات نیز آغاز شد و بازار شهر آستارا نیز رونق گرفت.

پس از فروپاشی گروه‌هایی از اهالی این کشور آذری زبان که به لحاظ مذهبی اکثریت مطلق آنها مانند ایرانیان، شیعه دوازده امامی هستند مشتاقانه به سوی ایران آمدند. عده ای برای دیدار اقوام و آشنایان خود که بیش از هفتاد سال از آنها بی اطلاع بودند، گروهی برای زیارت اماکن مقدس شیعیان مانند حرم امام رضا در مشهد و حرم حضرت معصومه در قم، و همینطور گروهی اندک برای تبادل اقتصادی و فروش کالا.

آنگونه که ساکنان آستارای ایران روایت می کنند، در آن سالها اهالی جمهوری آذربایجان در زمینه خرید و فروش کالا به شکلی حیرت انگیز بی اطلاع بودند. بایرام مرد 50 ساله ای که در بازار ساحلی آستارا مغازه لباس فروشی دارد در این باره اینگونه توضیح میدهد: « وقتی مرز باز شد و مردم از آن طرف مرز آمدند اینجا، مثل بچه کم سن و سال ساده و بی اطلاع بودند، حتی در فرهنگشان خرید و فروش کالا کار ناپسندی بود، اما وقتی متوجه شدند این طرف مرز برای وسایلی که  دارند پول پرداخت می شود یواش یواش خرید و فروش را یاد گرفتند اما اجناسشان که اغلب هم کیفیت بالایی داشت و جزو وسایل شخصی خودشان بود را با قیمتهای خیلی ارزان به مشتریان می فروختند.»

طبق گفته این بازاری در آستارا به مرور این روابط و مراودات تجاری مردم دو طرف مرز بیشتر و بیشتر شد، آنها هر روز کالاهای بیشتری را برای فروش می آوردند و این طرف هم مشتریان روز به روز بیشتر می شدند تا اینکه در نهایت این بازارچه شکل و شمایل رسمی تری به خود گرفت. بایرام یادی می کند از دوربین های زنیت ساخت روسیه و ظروف شیشه ای با کیفیت روس که آن روزها با قیمتهای پایین در این بازار ساحلی فروخته می شد.

آوازه کیفیت بالای اجناس روس و همچنین قیمت مناسب آنها در آستارا به شهرهای دیگر ایران، مانند تهران، تبریز، همدان و قزوین و حتی شهرهای دورتر هم رسید. به همین دلیل هم سالانه جمعیت زیادی از اهالی کشور رهسپار آستارا می شدند تا هم از طبیعت سرسبز شمال و ساحل دریای خزر استفاده کنند و هم از بازار این شهر اجناس مورد نیازشان را بخرند.
از آن سو بازار آستارا هم برای پاسخ دادن به این حجم زیاد از مشتریان روز به روزبزرگتر و وسیع تر می شد، هر از گاه مراکز خرید و پاساژهای بزرگ در گوشه و کنار شهر سر بر می آورد و رونق اقتصادی شهر افزایش چشمگیری پیدا کرد، طبق آخرین آمارهای رسمی هم اکنون اطراف بازارچه ساحلی و مرزی آستارا حدود 60 پاساژ و بیش از یک هزار و 200 مغازه احداث شده است.

با این وجود درخلال سالهای پس از استقلال، وضع قوانین مختلف و گاه سختگیرانه مرزی و گمرکی، وقوع جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در پاره ای مواقع تیره شدن روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران با این کشور و در اخرین مورد کاهش شدید ارزش ریال دربرابر ارزهای خارجی و به تبع آن منات واحد پول جمهوری آذربایجان واردات کالا از کشور همسایه شمالی به ایران را محدود و محدودتر کرد.

در نهایت این بازار هم دربرابر سیل سهمگین کالاهای به شدت ارزان و البته بی کیفیت چینی سر فرودآورد و اینجا هم مانند بسیاری دیگر از بازارهای مرزی ایران، مانند شهرهای دیلم و گناوه در ساحل جنوبی ایران در حاشیه خلیج فارس و یا بازار مرزی جدید بانه در کردستان و ... به محلی برای عرضه محصولات پر جمعیت ترین کشور دنیا تبدیل شد.

به گفته برخی اهالی این بازار، اجناسی که حالا در آستارا توزیع می شود نه از طریق مرز که از مسیر تهران به اینجا می آید و سپس به مشتریانی که بخش زیادی از آنها ساکنان تهران هستند فروخته می شود. اما بی کیفیتی آنها باعث نارضایتی مشتریان و همچنین کاهش چشمگیر فروش بازاریان شده است.

این نظر برخی از مردم درباره این بازار از رمق افتاده است:

مهدی 26 ساله «اجناس بازار آستارا عمدتا بی کیفیت و به گفته خود مغازه داران از تهزان وارد می کنند! و همگی چینی هستند با این تفاوت که چینی درجه 4! من که اگه کلاهمم باد ببره اونجا نمیرم برش دارم چه برسه به خرید.»
داریوش 30 ساله: «امکان ندارد از این بازارچه چیزی بخری و پشیمان نشوی. همه چیز تقلبی و کپی»
 میثم: «واقعا هرچی اونجا دارن بنجل و بدرد نخوره، مغازه های سطح شهر آستارا خیلی خیلی اجناس بهتری دارند. در سفری که رفته بودیم آستارا از بازارچه مرزی بهترین چیز داخلی ای که خریدیم نوشابه و دلستر بود.»
بهزاد 40 ساله:«سال 83 یک چادر مسافرتی از آستارا خریدیم 45 هزارتومان ( با تخفیف 3 هزار تومانی ) . وقتی تو تهران همان چادر مسافرتی را به قیمت 24 هزار تومان دیدم برای همیشه تصمیم گرفتم دیگه تو مسافرتها در آستارا توقف نکنم و توی 10 سال گذشته بارها از کنارش رد شدم اما وارد شهر آستارا نشدم.»