ایرانیان در حال قهر با ریال و حذف آن از مبادلات‌شان هستند

این گزارش درباره هشدار رییس کل بانک مرکزی ایران درباره حذف تدریجی «ریال» از زندگی روزمره ایرانیان است. معنی این هشدار چیست و آیا ایرانیان در حال کنار گذاشتن واحد پول جمهوری اسلامی ایران هستند؟

***

چیزی در میانه عجز و تهدید، توصیف دقیقی است از سخنان «محمدرضا فرزین»، رییس کل بانک مرکزی از وضعیت «ریال» در داخل مرزهای حکم‌رانی‌ خود. رییس کل بانک‌مرکزی در اختتامیه همایشی با موضوع «اقتصاد مقاومتی»، از مستعمانش که آن‌ها را کسانی معرفی کرد که در سیاست‌گذاری کمک می‌کنند، خواست تا حواس‌شان به ریال باشد تا آسیب نبیند. او گفت همه نظام مالی ایران روی ریال است و اگر بانک و ریال آسیب ببینند، کل نظام مالی آسیب خواهند دید.

سکان‌دار سیاست‌گذاری پولی در ایران، در ادامه سخنان خود هشدار داد: «ریال امروز جایگزین پیدا کرده است. در خبرها می‌بینیم که فلان صنف‌ها برای مبادلات سنگین، از شمش طلا، رمزارز و دلار استفاده می‌کنند و با افتخار هم آن را اعلام می‌کنند. باید قوه قضاییه به این موارد ورود کند و کسی اجازه ندارد در مبادلات داخل کشور، ارزی غیر از ریال استفاده کند.»

اعتراف تلخ

هشدارها و تهدیدهای رییس کل بانک‌مرکزی در حقیقت اعتراف تلخ و تلاش دیرهنگام سیاست‌گذار پولی برای انجام یکی از مهم‌ترین وظایف ذاتی و سنتی بانک‌های مرکزی است؛ این که حافظ ارزش پول ملی باشند و بانک‌ مرکزی کشور در نیم قرن اخیر ناتوان و عاجز از این مهم بوده است.

آن‌چه فرزین به آن اشاره کرد، تصویری غم‌انگیز از حاکمیت ریال در داخل مرزهای حاکمیتش است که سال‌های مدیدی است کم یا زیاد جریان دارد؛ این که فعالان اقتصادی با تردید نسبت به آینده ریال، تلاش کنند از سایر ارزها یا ابزارهای دیگر برای مبادلات و ذخیره‌سازی ثروت خود بهره بگیرند، تا آن‌جا که تهدید کند با یاری گرفتن از قوه قضاییه و قهریه، در برابر این رفتار بایستد. 

استفاده از طلا، سکه یا دلار برای انعقاد قراردادهای خرید یا اجاره مسکن، پدیده جدیدی نیست. دست‌کم پس از شوک ارزی تابستان ۱۳۹۷، گزارش‌هایی از استفاده از دلار یا سکه برای خرید آپارتمان یا حتی انعقاد قرارداد‌های اجاره در رسانه‌ها منتشر شدند. اما حتی آغاز استفاده از دلار یا دیگر ارزها، سکه و طلا در دادوستدها و مبادلات، محدود به این دوره نیست. «همشهری آنلاین» بهار ۱۴۰۱ در گزارشی از رونق‌گیری چنین معاملات خبر داده بود.

نکته این‌جا است که در تمام این سال‌ها، مقام‌های رسمی با سکوت یا انکار تلاش کرده‌اند به چنین رفتاری رسمیت نبخشند. این که محمدرضا فرزین به عنوان رییس کل بانک‌ مرکزی در یک سخنرانی عمومی نسبت به چنین پدیده‌ای هشدار داده است، می‌تواند نشانه‌ای از گسترش و فراگیری پدیده جانشینی پول یا دلاریزه شدن اقتصاد ایران باشد که دیگر قابل انکار و چشم‌پوشی نیست.

اما چه شده است که با پدیده جانشینی پول یا دلاریزه شدن مواجه شده‌ایم؟ چرا اصناف و فعالان اقتصادی چنان در پرهیز از ریال از یک‌دیگر سبقت گرفته‌اند که داد سیاست‌گذار پولی کشور به هوا رفته است.

تورم علیه ریال

مهم‌ترین دلیل بروز چنین پدیده‌ای را باید در بحران‌های مزمن و مستمر فضای اقتصاد کلان و بی‌ثباتی در این حوزه جست‌وجو کرد. انتقال نوسانات تورمی به کانال ۴۰ درصدی یکی از این بحران‌ها است. طبیعی است که در اقتصادی با نرخ تورم بسیار بالا و مزمن، فعالان اقتصادی به دنبال پناهگاه‌هایی برای حفظ ذخیره ارزش و ثروت خود باشند. این‌جا است که پول ملی یکی از مهم‌ترین وظایف خود، یعنی حفظ ذخیره ارزش و ثروت را وا می‌نهد و فعالان اقتصادی یک ارز خارجی باثبات‌تر یا کالایی دیگر را جایگزین می‌کنند.

نوسانات ارزی در سال‌های اخیر که با شوک‌های قیمتی شدیدی بروز یافته‌، فرار از ریال به عنوان یک پول غیرقابل اعتماد و بی‌اعتبار را تشدید کرده‌اند.

ریال بیش از نیم قرن است ارزی منزوی در سطح بین‌الملل محسوب می‌شود، در بازار مبادلات ارزهای بین‌المللی (فارکس) محذوف است و به جز معدودی از کشورهای همسایه، امکان مبادله و معامله با ریال در هیچ کشوری فراهم نیست و به رسمیت شناخته نمی‌شود.

وقتی به این مجموعه افت شدید و مستمر ریال در برابر دیگر ارزها در بازارهای داخلی را اضافه کنیم، آن‌چه محمدرضا فرزین از آن گلایه کرده است، طبیعی‌ترین و منطقی‌ترین رفتار فعالان اقتصادی به حساب می‌آید. 

افت ۲۵ درصدی ارزش ریال در یک سال

ریال تنها در دوره زمام‌داری محمدرضا فرزین به عنوان رییس کل بانک مرکزی از دی‌ ۱۴۰۱ تا امروز یک چهارم از ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. 

بر اساس داده‌های وب‌سایت «بن‌بست»، زمانی که فرزین در هشتم دی‌ ۱۴۰۱ به عنوان رییس کل بانک مرکزی معرفی شد، هر دلار امریکا در بازار آزاد ۴۳ هزار تومان قیمت داشت. این روزها هر دلار امریکا تا بیش از ۵۷ هزار تومان در بازار آزاد ارز دادوستد می‌شود. ضمن آن که در همین دوره زمانی ریاست فرزین بر بانک مرکزی، دلار امریکا در روزهایی حتی تا یک‌ قدمی ۶۰ هزار تومان نیز پیشروی کرده است.

مدیریت نظام ارزی علاوه بر ارتباط آن با متغیرهایی نظیر تورم، نرخ بهره و رفتار سیاست‌گذاری پولی، در قبال مکانیسم قیمت‌گذاری ارز با دیگر سیاست‌های اقتصادی هم‌چون سیاست‌های مالی و تجاری نیز مرتبط است.

رطب خورده منع رطب می‌کند

استفاده از تهاتر به عنوان شیوه‌ای برای رهایی از محدودیت‌های تحریم و مضیقه‌های بانکی که دولتمردان دولت سیزدهم با افتخار از آن یاد می‌کنند، حالا در سطحی دیگر در مبادلات فعالان اقتصادی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

معاوضه مستقیم دارایی‌ها بدون واسطه‌گری ریال از جمله شیوه‌هایی است که دولت اگرچه در سطح بین‌المللی به آن مفتخر است و به ازای نفت، چای، پشم و نهاده‌های دام و طیور دریافت می‌کند یا حتی برای انجام پروژه‌های عمرانی به نفت متوسل می‌‌شود، اما زمانی که نوبت به فعالان اقتصادی خرد می‌رسد، از آن‌ها گلایه می‌کند و به آن‌ها هشدار می‌دهد.

در عین حال، برخی سیاست‌های بانک مرکزی نیز به این وضعیت دامن زده‌اند. 

بانک‌مرکزی و مجموعه دولت برای جبران محدودیت‌های بازگشت دلار و یورو به داخل کشور که از تحریم‌ها و قرار گرفتن نام ایران در فهرست سیاه «اف‌ای‌تی‌اف» ناشی می‌شد، بر آن شدند تا با تسهیل در واردات شمش طلا، استفاده از شمش طلا برای رفع تعهد ارزی و بازگشت ارزهای ناشی از صادرات را امکان‌پذیر کنند.

کوتاه زمانی پس از اجرای این سیاست، تبعات و پیامدهای منفی آن روشن شد. گزارش‌هایی از شکل‌گیری شبکه اجاره شمش طلا و قاچاق معکوس این شمش‌ها انتشار یافتند که نشان می‌دادند شماری از صادرکنندگان برای گریز از اجبار بازگرداندن ارزهای صادراتی خود، به این شبکه‌ها متوسل شده‌اند.

از طرفی، انباشت شمش طلا منجر به تغییر سیاست‌های بانک‌مرکزی شد. حراج شمش طلا در مرکز مبادله ارز و طلا و الزام صادرکنندگان به عرضه شمش‌های خود در این بازار برای رفع تعهد بخشی از این سیاست‌های جایگزین است. ضمن آن که این انتقاد رییس کل بانک مرکزی از برخی اصناف برای انجام معاملات کلان با استفاده از شمش طلا نشان می‌دهد بانک مرکزی با اعمال این سیاست، در عمل شمش طلا را در دادوستدهای کلان جایگزین ریال کرده است تا پس از استفاده از سکه در انجام معاملات خُرد، در معاملات کلان نیز این جایگزینی پول رقم خورد.

در این میان، نکته تاسف‌بار سیاست‌گذار پولی، رویکرد او در قبال فراگیری این پدیده است که هم‌چون بسیاری از راه‌حل‌های مشکلات در نظام حکم‌رانی جمهوری اسلامی، تنها بر شیوه‌های بگیر و ببندی، تعزیراتی و تنبیه استوار است. رییس کل بانک‌مرکزی ایران در رابطه با حذف ریال از دادوستدها و تعاملات اقتصادی داخلی فقط نهیب می‌زند و از قوه قضاییه می‌خواهد تا برخورد کند؛ شیوه‌ای که در بیش از چهار دهه گذشته در حوزه‌های مختلف در دستور کار بوده و البته راه به جایی نبرده است.