تجربه نوشتن در زندان؛ گفت وگو با مهدی خدایی

کتاب «رویکردهای چندگانه به حقوق بشر» به همت و تدوین «سیدمهدی خدایی» این هفته از سوی انتشارات اچ. اند. اس مدیا منتشر شد. کتاب را می شود از آمازون تهیه کرد. با این حال، ناشر برای کسانی که در داخل کشور هستند، اعلام کرد اگر مبلغ ده هزار تومان به حساب هر کدام از موسسات خیریه واریز کرده و فیش آن را به ایمیل ناشر[email protected] ارسال کنند، فایل پی دی اف آن برایشان ارسال می شود.

کتاب به مسئله حقوق بشر از زوایای گوناگون می پردازد. در این کتاب چهار زندانی آن روزها، دکتر سعید مدنی، دکتر علیرضا رجایی، دکتر فریبرز رئیس دانا و دکتر رحمان قهرمان پور با مهدی خدایی گفت و گو کرده و نقطه نظراتشان را در این مورد تشریح کرده اند. در مورد چگونگی شکل گیری کتابی که تمامی مراحل تدوین و نگارشش در زندان انجام شده است، ایران وایر با «سید مهدی خدایی»، از اعضای سابق «مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران» که مدت شش سال را در زندان اوین محبوس بوده، گفت و گویی انجام داده است. 

در روزهای حبس چطور شد فکر نوشتن این کتاب به ذهن تان خطور کرد؟

یک مقاله از آقای «حسین فراست خواه» انگیزه بخش شد. مقاله ای که در کتاب «حقوق بشر در جهان امروز» منتشر شده بود و به مسئله چالش های حقوق بشر در جمهوری اسلامی پرداخته و حقوق بشر را از دیدگاه روشنفکری دینی و دیدگاه مذهبی راست سنتی بررسی می کرد. تا آن زمان به عنوان یک فعال حقوق بشر، با این مقوله از دیدگاه حقوقی و از زاویه نگاه سنتی دینی توجه کرده بودم. به ندرت پیش می آید ما مسئله حقوق بشر را  از زاویه نگاه روشنفکری دینی مورد توجه قرار بدهیم. فکر کردم خوب است اگر از این زاویه که مغفول مانده هم بحث حقوق بشر را بررسی کنیم. همچنین شما نمی توانید در مورد حقوق بشر یا تبعیض علیه زنان صحبت کنید اما به بحث فقر یا آسیب های اجتماعی نپردازید. لازم است در تحلیل یک موقعیت از زاویه نگاه طرف مقابل هم به ماجرا نگاه کنید. می خواستم ببینم که طرف مقابل با چه عینکی این وضعیت پارادایم حقوق بشر را می بیند؟ بر چه اساسی تحلیلش می کند؟ شاید اساسا ما داریم راه را اشتباه می رویم و احتمال دارد اگر حرف همدیگر را بشنویم به یک وحدت عمل هم برسیم. این شد که در آن روزهای زندان با توجه به حضور دوستان خوبی که در زندان بودند، اول ماجرا را با آقای رئیس دانا مطرح کردم که با استقبال و حمایت ایشان پروژه آغاز شد. 

کل کارهای کتاب در زندان انجام شد؟ 

بله. آقای رئیس دانا از دیدگاه اقتصاد چپ به ماجرا پرداختند. برخوردشان خیلی مثبت بود و روحیه داد. بعد از آن از دیدگاه روشنفکری دینی با آقای دکتر رجایی حرف زدم که به نظرم یکی از بهترین گفت و گوهای مجموعه شد و دکتر رحمان قهرمان پور و دکتر سعید مدنی نیز به مسئله حقوق بشر از دیدگاه سیاسی و آسیب های اجتماعی پرداختند و البته باید بگویم که ویراستاری کتاب را هم مزدک علی نظری بر عهده گرفته.

شنیدم این مجموعه گفت و گوهای دیگری هم داشته است؟ 

قرار بود دو جلد باشد. من مایل بودم مبحث امنیت ملی را هم در آن بگنجانم. به هر حال پرداختن به مسئله قومیت ها و مذاهب هم به نوعی به این بحث مربوط می شد. آن روزها با آقای فیض الله عرب سرخی از اعضای مجاهدین انقلاب اسلامی حرف زده بودم و میانه گفت و گو با آقای محسن امین زاده، معاون وزیر خارجه دوران آقای خاتمی بود که ایشان آزاد شدند و بحث ما ناقص ماند. به همین دلیل هم مصاحبه های جلد دوم نصفه نیمه ماند.

چرا کتاب را بیرون از ایران منتشر کردید؟ 

در داخل کشور با چند ناشر حرف زدم، متاسفانه خط قرمزها مانع انتشار می شد. باید به سانسور گسترده آن تن می دادم، بخصوص در بخش مربوط به روشنفکری دینی که بحث قصاص و هم جنسگرایان در آن مطرح می شد و آقای علیرضا رجایی به آن پرداخته است. ناشران داخلی معتقد بودند اگر کتاب قرار است منتشر شود ؛ اول اینکه نباید مطرح شود که گفت و گوها در زندان انجام شده و دوم اینکه این بخش هایی از گفت و گو هم می بایست سانسور شود. چالش اساسی و حلقه گم شده در آن قسمت هایی است که آنها پیشنهاد سانسورش را می دادند و به همین دلیل هم ترجیح دادم در خارج از کشور منتشرش کنم و خوشبختانه نشر اچ اند اس مدیا انتشارش را پذیرفت.

چرا روی مباحث آقای رجایی ممکن بود حساسیت ایجاد شود؟

به هر حال بحث قصاص یک بحث فقهی است یعنی آقای رجایی در این گفت و گو به سخنان علمای فعلی و سابق از جمله آیت الله منتظری استناد کرده و چیزی نبوده که خودشان جعل کرده باشند، صرفا اظهارات علمایی را مطرح کرده اند که اگر چه امروزه نظرشان در راس نیست اما زمانی نظرات شان در حوزه علمیه تدریس می شده. اما می توانست چالش برانگیز باشد. به نظرم کتاب مستدلی است چون صرفا نظرات شخصی مصاحبه کنندگان را منعکس نمی کند به ویژه در زمینه قصاص، نظریه های عقلی و منطقی مطرح شده که از قدیم الایام بوده و هنوز هم جای سوال دارد. 

برای به سرانجام رساندنش با مشکلات خاصی هم در زندان مواجه شدید؟

ایده اولیه یک هفته طول کشید. سوالات اولیه را باهمفکری برخی دوستان به ویژه یاشار دارالشفاء در زندان تدوین کردم اما فراهم آوردن کتاب طول کشید. دو ماه زمان برد تا مصاحبه ها انجام شد چون پشت سر هم نبود و می بایست گفت و گوها را در وقت های مختلف می گرفتیم. منابعمان در زندان محدود بود و برای همین هم گردآوری سوال یا نوشتن بدون منبع و ماخذ دشوارتر بود. بیرون فرستادن کتاب در شرایط امن از زندان هم محدودیت هایی داشت. زندان موافقت نمی کرد و ما باید ترتیبات خاصی فراهم می کردیم تا مطالب اولیه به صورت امن به دست دوستانی برسد تا بتوانند تایپ کنند و یک سال وقت مرا گرفت. 

پیش از این هم کتاب دیگری با امید کوکبی منتشر کرده بودید به نام اطلس حقوق بشر در ایران، تجربه آن کتاب چطور بود؟ 

آن هم قصه ای داشت. یک روز در اتاقی که معروف به «اتاق سیگار» است و معمولا شب ها در این اتاق دور هم جمع می شدیم و حرف می زدیم، من پیشنهادش را دادم. من شاگرد کلاس زبان امید کوکبی بودم و کاتالوگی از کتاب های نمایشگاه کتاب سه سال پیش به دستم رسیده بود و خوشم آمده بود. تا به حال  عنوان کتابی با موضوع مرتبط با «اطلس حقوق بشر» یا چیزی در آن مایه ها ندیده بودم. به امید پیشنهاد دادم برای اینکه زبانم بهتر شود، این کتاب را با هم ترجمه کنیم. مدتی طول کشید تا خانواده ام کتاب را از بیرون ایران تهیه کردند و بعد از تایید مسئولان زندان به دستمان رسید. من یک ترجمه اولیه می کردم و می دادم به امید و او بازبینی و مقابله به متن می کرد. این جور شد که هر شب کار من ترجمه دو صفحه این کتاب شد. آقای عبدالفتاح سلطانی هم لطف کردند و مقدمه ای بر آن نوشتند ولی متاسفانه از آن جایی که شرایط ایران در هیچ کدام از مولفه ها چندان شرایط خوبی نبود، باز هم به یکی دو ناشر پیشنهاد کردیم و گفتند که باید سانسور شود.

اگر با سانسور ولی در فضای ایران منتشر می شد، مخاطب بیشتری نداشت؟

سانسور با حقوق بشر همخوانی ندارد و آنچه که ما برای مخاطب داخل کشور تدارک دیده بودیم و هدف مان بود، با سانسور از بین می رفت و منتقل نمی شد. دوستانمان در بنیاد آرمان شهر افغانستان انتشارش را بر عهده گرفتند و الان هم به چاپ دوم رسیده و فایل آن هم به صورت رایگان در اینترنت در اختیار همگان هست. 

گویا کتاب را به مرحوم «جمال حسینی» تقدیم کرده اید؟

بله. زمانی که در مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران عضویت داشتم، دوست خوبی داشتم آن روزها به نام «جمال حسینی » که حین کار حدود دو سال پیش درگذشت. من این کتاب رویکردهای چندگانه حقوق بشر در ایران را به عنوان سپاسگذاری از کسی که همه عمرش را در سکوت و گمنامی برای دفاع از حقوق بشر در ایران صرف کرد، تقدیم کرده ام.