نوبل ادبی برای سلمان رشدی؟

اکتبر هر سال فصل جوایز نوبل از راه می‌رسد. نوبل ادبی برخلاف جوایز علمی نوبل بیش از همه یک امر سلیقه‌ای و تا حدی تابع سیاست‌های روز است. در سال ۲۰۱۵ هم مانند سال‌های پیش بازار گمانه‌زنی داغ است. هاروکی موراکامی (نویسنده ژاپنی)، فیلیپ راث و جویس کرول اوتس (دو نویسنده آمریکایی) و سوتلانا آلکسیویچ (از بلاروس). همه این نویسندگان سال گذشته هم در فهرست کاندیداهای نوبل ادبی قرار داشتند. آیا این احتمال وجود دارد که این‌بار قرعه را به نام سلمان رشدی، نویسنده تکفیر شده هندی بریتانیایی بزنند؟

سال گذشته، نهادهای فرهنگی و دانشگاهی از سراسر جهان بیش از ۷۰۰ نویسنده را برای دریافت نوبل ادبی به کمیته نوبل در استکهلم معرفی کردند. از بین این نویسندگان، کمیته نوبل که از پنج نفر تشکیل شده و به مدت سه سال عهده‌دار این وظیفه است، آثار ۲۱۰ نویسنده را بررسی کرد و سرانجام مهم‌ترین جایزه ادبی جهان را به پاتریک مودیانو، نویسنده فرانسوی که به نویسنده «خاطرات انسان» شهرت دارد اهدا کرد.

در سال جاری نام سوتلانا آلکسیویچ در صدر فهرست نامزدهای نوبل ادبی به چشم می‌خورد.

سوتلانا آلکسیویچ در بلاروس به دنیا آمده، شخصیت ادبی او  پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفته و از منتقدان سرسخت سیاست‌های روسیه در برابر جمهوری اوکراین است.

آلکسویچ با گزارش‌هایی درباره فاجعه اتمی در نیروگاه چرنوبیل و جنگ ارتش شوروی در افغانستان به یک نویسنده سرشناس در غرب تبدیل شد. آثار او در روسیه و بلاروس اجازه نشر ندارد، اما به ۳۰ زبان ترجمه شده است. او رمان‌نویس نیست، بلکه به خاطر گزارش‌ها و مصاحبه‌های کاملاً مستندی که با انسان‌های جنگ‌زده و آسیب‌دیده انجام داده، شهرت دارد. «جنگ زنانه نیست» که در سال ۱۹۸۷منتشر شد، از نخستین آثار اوست.

سوتلانا آلکسویچ در سال ۲۰۱۳ جایزه صلح کتابفروشان آلمان را به دست آورد.

اگر مبنا را بر این بگذاریم که کمیته نوبل برای اهدای نوبل ادبی به سیاست‌های روز توجه دارد، سوتلانا آلکسیویچ بی‌تردید از مهم‌ترین نامزدهای جایزه ادبی نوبل در سال جاری‌ست. اما اگر مبنا را فقط بر کیفیت ادبی آثار قرار دهیم، نام‌های دیگری در میان می‌آیند: سه نام ثابت به عنوان نامزد نوبل ادبی در چند سال گذشته: هاروکی موراکامی، فیلیپ راث و جویس کرول اوتس. هر سه این نویسندگان از پرمخاطب‌ترین نویسندگان جهان‌اند و در ایران هم طرفداران زیادی دارند.

مهم‌ترین دستاورد هاروکی موراکامی این است که موفق شده در رمان‌هایش، شیوه رمان‌نویسی غرب و فرهنگ پاپ را با فرهنگ شرق بیامیزد. آثار او به ۵۰ زبان ترجمه شده و با این‌حال در میان نامزدان نوبل ادبی از بخت کمی برخوردار است.

در تاریخ جوایز نوبل، دو نویسنده ژاپنی نوبل ادبیات را به دست آوردند: یاسوناری کاواباتا در سال ۱۹۶۸ به خاطر رمان «آوای کوهستانی» (به ترجمه رضا دادویی) و کنزابورو اوئه در سال ۱۹۹۴ به خاطر مجموعه آثارش. بنابرین اگر این‌بار قرار باشد نوبل ادبی به یک نویسنده ژاپنی تعلق بگیرد، انتظار می‌رود که آثار این نویسنده از دو نویسنده پیشین ژاپنی برتر باشد. هاروکی موراکامی نویسنده بسیار پرمخاطبی‌ست، اما آیا واقعاً آثار او به لحاظ ادبی به پای رمان‌های ماندگار کاواباتا و اوئه می‌رسد؟

در طول تاریخ نوبل فقط ۱۳ زن جایزه ادبی نوبل را دریافت کرده‌اند. به همین جهت نوبل ادبی اصولاً یک جایزه در مجموع «مردانه» است. در سال‌های گذشته تلاش بر این بوده که این وضع تا حدی تغییر کند. در سال ۲۰۱۳ نوبل ادبی به آلیس مونرو، نویسنده کانادایی تعلق گرفت و جهانیان یک‌صدا از این انتخاب استقبال کردند. نام جویس کرول اوتس به عنوان یک نویسنده زن سال‌هاست که در فهرست نامزدهای نوبل به چشم می‌خورد. اما مشکل بزرگ آثار او این است که از لحن و کنش عاطفی شخصیت‌هایش مایه می‌گیرد و این کیفیت‌ها تا حد بسیار زیادی در ترجمه از دست می‌رود.  

در طول تاریخ جوایز نوبل ۱۰ نویسنده آمریکایی نوبل ادبی را دریافت کرده‌اند. آخرین بار در سال ۱۹۹۳ تونی موریسون.

چهار سال پیش فیلیپ راث در رقابت با باب دیلن و هاروکی موراکامی از بخت زیادی برای نوبل ادبی برخوردار بود و با وجود آنکه کمیته نوبل به تأکید گفته بود که فقط به کیفیت ادبی آثار توجه می‌کند، جایزه نوبل ادبی در آن سال را به مو یان، نویسنده چینی داد. این انتخاب پس از دفاع مو یان از سانسور دولتی در چین، با اعتراض گسترده فعالان آزادی بیان مواجه شد.

در سال ۲۰۱۵ اما به نظر می‌رسد بخت سلمان رشدی، نویسنده هندی – بریتانیایی از دیگران بیشتر باشد. رمان تازه‌ای از او با عنوان «دو سال و هشت ماه و بیست و هشت شب» در ستایش مدارای مذهبی منتشر شده، نمایشگاه کتاب فرانکفورت از او دعوت کرده که این نمایشگاه را با سخنرانی خود درباره آزادی بیان افتتاح کند و انتظار می‌رود که جایزه صلح کتابفروشان آلمان هم به او تعلق بگیرد. اسلام‌هراسی و اسلام‌گرایی، فرهنگ تکفیر و آزادی بیان هم از مهم‌ترین چالش‌های سیاسی و فرهنگی جهان در عصر حاضر به شمار می‌آیند.

افزون بر این، رشدی که در یک خانواده مسلمان به دنیا آمده، از آغاز تاکنون دو دنیای به ظاهر دور از هم اما در پیوند تنگاتنگ با هم را به هم پیوند داده است: شرق مسلمان و غرب مسیحی.  

آیت الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در ۱۴ فوریه ۱۹۸۹ حکم کشتن سلمان رشدی را به خاطر رمان «آیه‌های شیطانی» صادر کرد. این فتوا تا به امروز همچنان بر قوت خود باقی است.   

درباره همین موضوع:

تنها دستاورد ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت: ضدیت با سلمان رشدی