دو دلیل مهم برای آزاد و عادلانه نبودن انتخابات در ایران

موسی برزین خلیفه لو، حقوقدان و وکیل دادگستری

انتخابات بهترین سازو کاری است که بشر تا کنون برای تجلی اراده مردم و اشتراک شهروندان در حاکمیت اختراع کرده است. انتخابات منطقی ترین روش برای تحقق دموکراسی در یک جامعه و در اصل هدف دموکراسی است. برای تحقق این هدف در طول تاریخ استانداردهایی به وجود آمده است که در قالب قوانین ایجاد می شوند و این قوانین هستند که آن را تضمین می کنند. بدون وجود قوانین انتخاباتی مستحکم و عادلانه که بتواند آزادی در انتخابات را تضمین کند نمی توان از سلامت انتخابات سخن گفت.

این استاندادها محصول تجربه صدها ساله بشر هستند و در دهه های اخیر از طریق اسناد بین المللی مورد توجه فراوان قرار گرفته اند. شمار قابل توجهی از اسناد بین المللی اعم از اعلامیه ها، کنوانسیون ها و قطعنامه ها با مورد توجه قرار دادن انتخابات، معیار و استاندادرهایی را برای آن تعریف کرده اند. اگر قوانین یک کشور با این معیارها فاصله معنی داری داشته باشد، قطعا در آن کشور انتخابات نه روشی برای تحقق دموکراسی بلکه راهی برای مشروعیت بخشیدن به استبداد خواهد بود. همچنانکه در دنیا کشورهایی هستند که در آنها مرتبا انتخابات برگزار می شود اما در عمل شاهد هستیم که حکومت در دستان مستبدان بوده و مردم هیچ نقشی در اداره کشور ندارند، هر چند آنها برای انتخاب مرتب به پای صندوقهای رای می روند.

یکی از معیارها و استانداردهای مهم برای انتخابات آزاد وجود شرایط برابر برای انتخاب شدن است. به عبارتی لازم است قانونگذار بدون هیچ تبعیضی فرصت برابر برای انتخاب شدن به عنوان رئیس جمهور را با شرایط معقول به رسمیت بشناسد. این یکی از حقوق سیاسی شهروندان جامعه نیز است. قانونگذار جمهوری اسلامی این حق و معیار جهانی را به صورت جدی مخدوش کرده است.  بر اساس اصل ۱۱۵ قانون اساسی ایران: «رئيس‏ جمهور بايد از ميان‏ رجال‏ مذهبي‏ و سياسي‏ كه‏ واجد شرايط زير باشند، انتخاب‏ شود: ايراني‌الاصل، تابع ايران‏، مدير و مدبر، داراي‏ حسن‏ سابقه‏ و امانت‏ و تقوي‏، مؤمن‏ و معتقد به‏ مباني‏ جمهوري‏ اسلامي‏ ايران‏ و مذهب‏ رسمي‏ كشور.» همچنین ماده 35 قانون انتخابات ریاست جمهوری می گوید: «انتخاب شوندگان هنگام ثبت نام بايد داراي شرايط زير باشند: 1-از رجال مذهبی، سیاسی. 2-ایرانی الاصل.3-تابعیت کشور جمهوری اسلامی ایران. 4- مدیر و مدبر. 5- دارای حسن سابقه و امانت و تقوی. 6- مؤمن و معتقد به مباني جمهوري اسلامي ايران و مذهب رسمي كشور.»

انتخاب کردن و انتخاب شدن بدون تبعیض یکی از معیارهای اساسی انتخابات ازاد است. اولین مساله قابل ذکر در مورد مواد فوق این است که به نظر می رسد قوانین ایران مرد بودن را یکی از شرایط ریاست جمهوری دانسته اند. گرچه در مورد واژه رجال اختلاف نظر وجود دارد و تاکنون تفسیر رسمی از مفهوم واژه رجل ارائه نشده اما به هر حال رجل به معنای مرد بوده و تاکنون نامزدهای زن از طرف شورای نگهبان تایید صلاحیت نشده اند. همچنین برخی از اعضای شورای نگهبان صراحتا اظهار کرده اند زنان نمی توانند رئیس جمهور شوند. شرط دیگر ریاست جمهوری شیعه بودن است که هم در اصل 115 قانون اساسی و هم در ماده 35 قانون انتخابات ریاست جمهوری ذکر شده است. با این وصف شهروندان غیر مسلمان و مسلمانان غیر شیعه ایرانی که ملیونها نفر را تشکیل می دهند حق انتخاب شدن به عنوان ریاست جمهوری را ندارند. اگر صرفا دو مورد فوق  در نظر گرفته شود مشخص خواهد شد که نیمی از شهروندان به دلیل جنسیت و ملیونها شهروند به دلیل دین و مذهب شان اجازه ورود به انتخابات ریاست جمهوری را ندارند. بر اساس اسناد مختلف جهانی و منطقه ای تبعیض بر اساس جنسیت یا عقیده مذهبی در دستیابی به مشاغل، مردود و برخلاف حقوق اولیه انسان هاست، علاوه براین در حوزه انتخابات چنین تبعیضی قطعا ازادی انتخابات را مخدوش می کند.

یک معیار دیگر جهانی تاکید می کند که شرایط انتخاب شونده باید روشن و شفاف و از پیش تعیین شده باشند. در ایران، شرایط ریاست جمهوری مبهم و کلی ذکر شده و قانونگذار مقرر کرده رئیس جمهور باید مدیر و مدبر، مومن، دارای حسن سابقه و امانت باشد. دقت در شرایط ذکر شده نشان می دهد هیچ کدام از آنها دارای محدوده مشخص و روشنی نیست. قانونگذار بدون تعریف موارد فوق و ذکر مصادیق آن با به کار بردن اصطلاحات مبهم و تفسیر بردار، از معیار مذکور  فاصله گرفته است. هیچ فردی نمی تواند توضیح دهد که امانت داری و حسن سابقه به چه معنا است! آیا منظور نداشتن سوء پیشینه کیفری و محکوم نشدن به خیانت در امانت بوده است یا چیز دیگری؟ چگونه می توان پی به امانت داری شهروندان برد؟ همچنین تقوی به چه معناست؟ آیا منظور انجام امورات مذهبی و نداشتن گناه است؟ اگر این چنین است چگونه می توان پی برد که فردی از لحاظ شرعی گناهکارست یا نه و تا چه میزان امورات مذهبی را انجام می دهد؟ مومن بودن چه معنایی دارد؟ منظور از مذهبی بودن چیست؟ آیا منظور از سیاسی بودن داشتن تجربه کاری است یا دارا بودن فکر سیاسی؟ مدیر و مدبر نیز همچنین.

در واقع بدون تعریف مشخص و روشن از عبارات فوق و ذکر مصادیق عینی  توسط قانونگذار نمی توان در این مورد اظهار نظر کرد اما با توجه به اینکه شورای نگهبان مسئول احراز صلاحیتهاست، به راحتی می تواند با تمسک به چنین عبارات مبهمی، خیل عظیمی از شهروندان را فاقد صفات مذکور دانسته و اجازه انتخاب شدن به عنوان رئیس جمهور را به آنان ندهد. در عمل نیز تاکنون اکثریت قریب به اتفاق نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری به دلیل نداشتن شرایط فوق رد صلاحیت شده اند. از طرف دیگر مرجعی برای اعتراض به نظرات شورای نگهبان پیش بینی نشده است. بر اساس قوانین ایران چنانچه فردی به رد صلاحیت خود اعتراض داشته باشد، باید اعتراض خود را به شورای نگهبان بدهد. یعنی شورای نگهبان خود مرجع اعتراض به نظر خود دانسته شده است و این با اصول حقوقی در تعارض است. به عبارتی مشخص و روشن نبودن صفات و شرایط ریاست جمهوری در حقوق ایران از یک طرف حقوق شهروندان در انتخاب شدن را به شدت تحت الشعاع قرار داده و از طرف دیگر حقوق انتخاب کنندگان را خدشه دار کرده زیرا با وجود این شرایط نامزد مورد نظر بسیاری از انتخاب کنندگان اجازه ورود به صحنه را پیدا نمی کنند، به همین دلیل دایره انتخاب مردم به شدت محدود شده و نمی توانند اراده واقعی خود را منعکس کنند.

بدون در نظر گرفتن معیارهای دیگر از جمله آزادی احزاب و مطبوعات، شفاف بودن شمارش آرا و غیره، صرفا با توجه به دو معیار فوق و جایگاه آن در حقوق ایران، می توان گفت قوانین مربوط به انتخابات ریاست جمهوری ایران نمی تواند یک انتخابات آزاد و عادلانه را تضمین کند زیرا این قوانین از ابتدا راه ورود اکثریت شهروندان به انتخابات به عنوان انتخاب شونده را مسدود کرده و به نوعی راه را برای انتخاب شدن افراد خاص و وابسته به جریان قدرت را هموار کرده است. این قوانین خود مجوزی برای مهندسی انتخابات هستند، بنابراین از لحاظ حقوقی انتخابات ایران را نمی توان سالم و آزاد دانست.