«دلبر» یوزپلنگی در اسارت

در منطقه حفاظت شده توران در استان سمنان در نزدیکی یک پاسگاه محیط بانی درون یک محدود فنس کشی شده کوچک، 3 سال است که یوزپلنگ ماده تنهایی روزگار می گذراند. مسئولان سازمان محیط زیست نام این یوزپلنگ را «دلبر» گذاشته اند. نام دلبر برگرفته از نام بخشی از منطقه توران است که یک پاسگاه محیط بانی، یک چشمه و محدوده ای تحت حفاظت برای نگهداری تعدادی گور ایرانی در آن واقع است. سال 90 محیطبانان این پاسگاه این یوزپلنگ کم سن و سال را در میان گله گوسفندان یک چوپان محلی پیدا کردند.

«دلبر» یکی از آخرین بازمانده‌های گونه جانوری یوزپلنگ آسیایی – ایرانی - است که گفته می شود حالا کمتر از 50  قلاده از آنها در طبیعت ایران یافت می شود.  هومن جوکار مدیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی دی ماه سال 91 در گفتگویی با ایسنا با بیان اینکه امکان تخمین دقیق تعداد یوزپلنگ ایرانی وجود ندارد گفت: « آمارهای قبلی نشان می‌داد که 100 تا 120 یوز داشته‌ایم اما این میزان در حال حاضر حداقل 50 قلاده برآورد شده است.» نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که این تعداد یوزپلنگ در چهار منطقه خوارتوران در شهرستان شاهرود، نای‌بندان در طبس و دره‌انجیر در اردکان وجود داشته باشد. شهرستان‌های زرند، نائین و جاجرم نیز نقاط دیگری است که احتمال حضور یوز در آنان می‌رود.

دلبر یکی از همین معدود یوزپلنگهای باقی مانده است، روایت رسمی از چگونگی سردرآوردن این جانور به فنس محل نگهداری اش در منطقه حفاظت شده اینگونه است: «این یوزپلنگ بهار سال 1390 توسط سگهای گله یک چوپان افغان در منطقه توران به دام افتاد. چوپان پس از به دام انداختن توله یوز تصمیم به نگهداری از آن می گیرد تا اینکه چوپان دیگری به نام علی که مشغول چرا دادن گله خود بوده متوجه حیوان عجیبی در بین گله آن چوپان افغان می شود و پس از مشاهده دقيقتر متوجه می شود که آن حیوان عجیب یوزپلنگ است. علی پس از متقاعد کردن چوپان افغان توله یوز را گرفته و به منزل خود می آورد. منزل علی در نزدیکی پاسگاه محیط بانی در منطقه توران بوده و علی بلافاصله محیط بانان را از این موضوع مطلع کرد و توله یوز را به محیط بانان تحویل می دهد. در حال حاضر دلبر در پارک ملی توران در محیط فنس کشی شده که تردد و بازدید کننده درآنجا کم است، نگهداری می شود.»

توله یوزها شکار کردن را در سن یک سالگی بوسیله مادرشان آموزش می بینند. با این حال به دلیل سن کم و عدم توانایی در شکار و همچنین عدم موفقیت در پیدا کردن مادر، رها سازی این توله یوز امکان پذير نبود و ممکن بود منجر به مرگ زود هنگامش شود. به همین دلیل مسئولان پروژه حفاظت از یوز تصمیم گرفتند دلبر را در محوطه ای تحت حفاظت نگهداری کنند، حالا این یوزپلنگ با خرگوش و گوشت گوسفند تغذیه می شود.

سه سال از نگهداری دلبر که یوزپلنگی ماده است در این محوطه می گذرد، علاوه بر دلبر حدود 120 کیلومتر آنسوتر در شهرستان جاجرم استان خراسان شمالی نیز یک یوزپلنگ نر با نام کوشکی از سال 86 تاکنون در محدوده ای حفاظت شده  نگهداری می شود.  تاکنون طرح های مختلفی برای تکثیر یوزپلنگ ایرانی با استفاده از دلبر  و کوشکی مطرح  و خبری شده است.

یکی از خبرها در این زمینه را خبرگزاری فارس در اسفند سال 91 منتشر کرد، در این خبر به نقل از هومن جوکار مدیر ملی پروژه یوزپلنگ آسیایی ذکر شده است:« این دو یوز را اگر به همین شکل رها کنیم عمرشان به پایان خواهد رسید بنابراین می‌توان از موقعیت به وجود آمده استفاده کرد. این امر به شکلی است که کوشکی و دلبر به یک مکان واحد انتقال می‌یابند و پس از ازدواج طی عمل جفت‌گیری فرزند می‌آورند.»

جوکار با بیان اینکه تکثیر یوزپلنگ شرایط خاص و ویژه‌ای را می طلبد، گفت:‌ « به همین لحاظ اجرای این پروژه بسیار حساس است.  چون یوزپلنگ تنها در 7 روز سال است که آمادگی تکثیر پیدا می‌کند بنابراین تشخص زمانی را که یوزپلنگ در آن آمادگی تکثیر پیدا می کند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باید این 7 روز تشخیص داده شود و سپس اقدام به نزدیک کردن این دو یوز نر و ماده کرد در غیر این صورت دلبر و کوشکی هیچگاه با هم جفت گیری نخواهند کرد.» بر اساس وعده مسئولان قرار بود این افتقا در سال 92 انجام شود با این حال هنوز این اتفاق نیافتده است و این دو یوزپلنگ همچنان در اسارت و تنها روزگار می گذرانند.

يوزپلنگ آسيايي زماني از شبه قاره هند تا افغانستان، ترکمنستان  و ايران تا شبه جزيره عربستان و سوريه پراکنده بود، اما حالا يکي از درمعرض خطر ترين اعضاي  خانواده گربه سانان است. امروزه قريب به 30 سال است که ايران آخرين پناهگاه يوزپلنگ آسيايي در دنيا به شمار مي رود. از همین رو این گونه جانوری با عنوان یوزپلنگ ایرانی هم شناخته می شود.  

پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت ازمحیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. برای کار مطالعاتی و حفاظتی، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان می‌رفت ۸۰ درصد یوزهای ایران در آن مناطق پراکنده‌اند. پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه‌های حیات‌وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد.  به گفته مدیران این پروژه، يوزپلنگ در ميان جوامع محلي شناخته شده نبوده و هر سال حداقل 5/1 يوزپلنگ به دليل عوامل انساني، بخصوص مردم بومي غيرمطلع که اين جانور را خطري براي خود و دامهايشان مي پنداشتند، از پا در می‌آمد. همچنین حوادث رانندگی نیز یکی از دلایل عمده مرگ و میر یوزپلنگها بوده است.

در این سالها تلاش شده است با آموزش مردم و جوامع محلی نسبت به معرفی و حفظ این گونه جانوری تلاش شود. در همین راستا قرار است طرح یوزپلنگ ایرانی بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ برزیل به عنوان نماد کشور ایران نقش ببندد، این طرح از سوی فیفا تایید شد. این ایده برای نخستین بار از سوی آرش نورآقایی مطرح شد و توسط محمد درویش و سایر دوستداران یوزپلنگ ایرانی پیگیری و اجرایی شد.