ثمانه قدرخان
در روستا باد گرمی می‌وزد، هرچند آهسته ولی با همین وزش کوتاه و مقطعی هم گرد و غبار فضا را می‌پوشاند. انگشت‌شمار درختچه‌های کوتاهی در روستا روییده‌اند که تنها رنگ موجود روستا هستند و کودکان کمی سبز زیتونی را از آن یاد گرفته‌اند؛ باقی هرچه هست، به رنگ خاک است. بچه‌ها به دنبال هم جیغ می‌کشند و می‌دوند تا کنار آب برسند و به همسالانی بپیوندند که برای حمل آب به کنار گودال آب رسیده‌اند. در یک لحظه صدای جیغ‌ها رنگ عوض می‌کند، از سبز زیتونی به قرمز وینستونی شبیه می‌شود. دختری که اسمش را مائده می‌گذاریم، می‌گوید: «رفته بودم دم رودخونه آب بیارم که تمساح دستمو گرفت تا بکشه توی آب، خواهرم منو با موهام از آب بیرون کشید، اما تمساح همین طوری از آب بیرون اومد و دنبال ما می‌کرد، از دستم کلی خون می‌ریخت، ولی از ترس تا دم خونه با خواهرم دویدیم.» این تصویر بسیاری از روزهای زاهدان و سیستان و بلوچستان و خوزستان خشک و بدون آب و هوا است. کودکانی که خشکسالی و بحران‌های زیست‌محیطی در همراهی با سوءمدیریت مسئولان دولتی در ایران کودکی را از آن‌ها دزدیده است. مناطقی از ایران که به دلیل خشکسالی، اهالی آن آب‌های جمع شده در گودال‌ها را برای مصرف روزانه خود در دبه‌های آب می‌ریزند که نه میزان آلودگی آن اهمیت دارد و نه شیوه جمع‌آوری آن.
کودکان بسیاری در ایران هر سال قربانی آلودگی‌ها و بحران‌های زیست‌محیطی می‌شوند.
«اعظم بهرامی»، کنشگر و فعال محیط زیست در مورد حق نادیده گرفته شده کودکان در حوزه محیط زیست می‌گوید: «بخش زیادی از آسیب‌های حوزه محیط زیست در حوزه انسانی و جغرافیای انسانی به حوزه توسعه‌نیافتگی مربوط است که به طور معمول آسیب‌هایی است که به لحاظ فیزیکی برای ما قابل لمس کردن و دیدن نیست. مثل تاثیر آلودگی هوا که مستقیم سلامت انسان‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد یا مساله استفاده از آب آلوده که به ویژه در ایران موضوع بسیار چالشی‌تری است. چرا که در ایران با بحران‌ها و مشکلات متفاوت اجتماعی و توسعه‌نیافتگی ترکیب شده است.»
چرا تاثیرات اقلیمی و آلودگی‌های محیط زیستی، از جمله آلودگی آب، هوا، خاک و مباحث کلان‌تر؛ بر سلامتی و زندگی کودکان مورد توجه قرار نگرفته است؟ با افزایش آلودگی هوا در کلان‌شهرها و بحران‌های زیست‌محیطی همچون سیل و خشکسالی در کشور، مشخص نیست، آلودگی‌های زیست‌محیطی، بیماری‌ها و تاثیرات اقلیمی چه تاثیری بر زندگی و آینده کودکان خواهند گذاشت.
در دنیای امروز بسیاری از این پرسش‌ها در گردهمایی‌های بین‌المللی به بررسی گذاشته می‌شوند و بزرگ‌سالان در مورد آنچه در آینده رخ خواهد داد، نظرات کارشناسی ارائه می‌کنند. اما نکته مهم و نادیده گرفته شده، این است که کودکان چه سهمی در این تصمیم‌گیری‌ها دارند؟
نبودِ آب در برخی استان‌های کم‌آب ایران کودکان را به اجبار از کلاس‌های درس جدا کرده و آن‌ها را مجبور به تامین آب برای خانواده کرده است.
تهیه این آب از دو جهت برای کودک خطرساز است؛ یکی آلودگی آن و دیگری کمبود و نحوه جمع‌آوری غیرایمن آن.
کودکان بسیاری در برخی استان‌ها مثل سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان حتی چهارمحال بختیاری و ایلام وقت زیادی را برای تهیه آب صرف می‌کنند. دختر بچه‌ها و کودکان مجبورند در طول روز به جای رفتن به مدرسه و آموزش دیدن به وظیفه سنگین «آب‌آوری» بپردازند.
تاثیر دیگر خشک‌سالی‌ها افزایش مهاجرت‌های اقلیمی است که به گسترش فقر نیز منجر می‌شود. اعظم بهرامی، کنشگر محیط زیست با اشاره به تحقیقاتی که در این خصوص انجام داده است، می‌گوید: «این مهاجرت اجباری و تبعید به حاشیه کلان‌شهرها می‌تواند به خانواده‌ها که برای این شرایط آموزش ندیده‌اند، آسیب جدی داشته باشد. برای اغلب آن‌ها که در شرایط بسیار فقیرانه زندگی می‌کنند، مشکلات اقتصادی جدی اتفاق می‌افتد. این مساله می‌تواند روی زندگی کودکان و نوجوانان تاثیر زیادی داشته باشد. شماری از آن‌ها را وارد آمار کودکان کار کند و بخش زیادی از این بچه‌ها امکان تحصیل را برای همیشه از دست می‌دهند.»
مساله دیگری که بسیار اهمیت دارد، تاثیر خشکسالی و پایین آمدن شرایط اقتصادی کشاورزان و دامداران و ارتباط آن با ازدواج کودکان زیر سن قانونی و افزایش کودک‌همسری است. به گفته خانم بهرامی، «اگر به پراکندگی ازدواج کودکان زیر سن قانونی نگاه کنیم، به طور مثال در استان خراسان شمالی، به‌خاطر این‌که زندگی اغلب مردم بر اساس دام‌داری و کشاورزی و خصوصا دام‌داری می‌گذرد، کودکان بسیار زیادی به‌خاطر مشکلات اقتصادی خانواده‌ها مجبور به ترک تحصیل شده‌اند. شماری از این کودکان برای تامین بخشی از اقتصاد خانواده امکان تحصیل نداشتند و مدت زیادی مجبور بودند در این بافت سنتی سیستم اجتماعی زندگی کنند و بخشی هم مجبور به ازدواج در کودکی می‌شوند. این آمار در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در ایران به شدت افزایش یافته بود.»
آیا به حقوق کودکانی که در معرض انواع آسیب‌های ناشی از بحران‌های زیست‌محیطی کودکی خود را از دست داد‌ه‌اند یا از دست می‌دهند، توجه شده است؟ «محمد اولیایی‌فرد»، حقوق‌دان در این خصوص می‌گوید: «محیط‌زیست و حقوق کودکان بحث مهجوری است. وضعیت کودکان دچار چالش است. تا جایی که هنوز درباره قوانین کیفری مشکل داریم. حکومتی که هنوز برای افراد زیر ۱۸ سال که مرتکب جرم شده‌اند، مجازات اعدام صادر می‌کند، چطور ممکن است، حقوق قانونی مثل حقوق محیط زیستی برای کودکان قائل شود؟ تصور این مساله بسیار دشوار است.»
به گفته این حقوق‌دان در قوانین ایران، قانون خاصی که به صورت اختصاصی در مورد حقوق کودکان پیرامون وضعیت تهدیدات و خطرات زیست محیطی و حفظ محیط زیست تعریف شده باشد، موجود نیست. محمد اولیایی‌فرد می‌گوید: «اما این به این معنی نیست که ما قانون نداشتیم. در واقع وقتی این قوانین هستند، شامل همه می‌شود؛ از جمله کودکان. اما دانستن این نکته جالب است که در زمانی که خیلی از کشورهای منطقه بحث محیط زیست را نداشتند، ما در سال ۱۳۵۵ چند قانون در این حوزه وضع کردیم؛ قوانینی درباره شکار و بحث حفاظت از حیوانات. در سال ۱۳۵۳ یعنی قبل از انقلاب قانون حفاظت از محیط زیست نوشته شد که خیلی کامل بود. شروع شاخص‌ترین موضوع محیط زیست اصل ۵۰ قانون اساسی است. در این اصل اشاره کوچکی به کودکان دارد. می‌گوید در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد، یعنی در واقع پیش‌بینی آیندگان را می‌کند، باید حیات اجتماعیِ روبه‌رشدی داشته باشند که وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیره که آلودگی محیط زیست و تخریب غیر قابل جبران ایجاد می‌کنند، ممنوع شده است؛ یعنی برای نسل آینده باید کاری کنیم که محیط زیست از بین نرود.»
این حقوق‌دان در مورد ضمانت اجرایی قانون اساسی نیز می‌گوید: «ضمانت اجرایی آن هم دو چیز است؛ یکی امر کیفری ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی تعزیرات که به طور خلاصه گفته هر اقدامی که تهدیدکننده محیط زیست و علیه بهداشت عمومی باشد، مثل آلوده کردن آب، دفع غیربهداشتی فضولات، ریختن مواد مسموم‌کننده به رودخانه‌ها، از بین بردن تصفیه‌خانه آب و از بین بردن مزرعه‌های کشاورزی به تشخیص سازمان محیط زیست مجازاتی برایش تعیین شده است.»
با وجودی که قوانین در مورد حفظ محیط زیست برای نسل‌های آینده نوشته شده است، ولی این قانون مختومه است. آنچه مشخص است، حقوق اقشار آسیب‌پذیر همچون کودکان، زنان و سالمندان در ایران به طور کلی نادیده گرفته شده است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر