نظام بانکی ورشکسته جمهوری اسلامی

بیشینه بحران‌های بانکی مربوط به سه چیز است: هجوم یک‌باره تقاضا، نرخ بهره زیان‌ده و ناترازی دارایی و بدهی.

هجوم یک‌باره تقاضا زمانی است که بیشتر سپرده‌گذاران بخواهند پول خود را بردارند. اما بانک که شاید هم دارایی کافی داشته باشد، پول نقد کافی نداشته باشد و از پس تقاضای همگانی ناگهانی برنیاید. نمونه آن، هجوم مردمی بود که از صندوق‌های قرض‌الحسنه غیرمجاز اما پذیرفته شده از سوی  بانک مرکزی ایران تقاضای بازپرداخت سپرده خود را کردند اما بسیاری نتوانستند پول خود را دریافت کنند و مال‌شان را باختند.

نرخ بهره زیان‌ده زمانی است که بانک معمولا زیر فشار دولت مجبور شود به نرخی وام دهد که کمتر از نرخ تورم و نرخ سود متعارف است و از همین رو زیان می‌کند. هم‌اکنون هم نرخ بهره بانکی کمتر از نرخ تورم فزاینده در کشور است.

ناترازی دارایی و بدهی یا ورشکستگی زمانی است که دارایی و مجموع بازپرداخت وام گیرندگان به بانک از بدهی بانک به دیگران هم‌چون پرداخت سود به سپرده‌ مردم و مشارکت سهام‌داران کمتر باشد.

این «داده و نموده» مربوط به همین ناترازی دارایی و بدهی و به دیگر سخن، ورشکستگی نظام بانکی در جمهوری اسلامی است.

نخستین دلیل ناترازی این است که بسیاری وام می‌گیرند و پس نمی‌دهند و کسی هم نمی‌تواند از آن‌ها باز پس بگیرد. گفته می‌شود میزان این بدهی‌ها به بانک‌ها در پایان سال ۱۳۹۷ به بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده بود. از این میان،۱۱ بده‌کارحدود ۹۰ هزار میلیارد تومان وام گرفته و پس نداده‌اند. مدیران بانک‌ها زیر فشار یا در پی هم‌دستی، به چهره‌های حقیقی یا حقوقی وام‌های کلانی می‌دهند که هرگز به صندوق بانک بازگردانده نمی‌شوند. 

هم‌چنان که از نمودارها برمی‌آید، در دوره‌ای یک ساله (آبان ۱۳۹۹- آبان ۱۴۰۰)، بدهی بخش غیردولتی به نظام بانکی ۵۱ درصد و سپرده‌ این بخش تنها ۴۳ درصد رشد داشته است. تازه خود بخش دولتی هم به نظام بانکی بدهی دارد.

بنگاه‌داری هم دلیل ناترازی دارایی و بدهی نظام بانکی ولایی است؛ بدین ترتیب که بانک‌ها سپرده‌ای را که می بایستی به متقاضی وام و به سهام‌دار و سپرده‌گذار سود دهند، سرمایه‌گذاری می کنند. اگر سرمایه‌گذاری سودآور باشد که هیچ، ورنه بانک دیگر پولی برای پس‌ دادن بدهی‌های خود ندارد. یک نمونه آن، سرمایه‌گذاری گسترده بانک‌ها در بخش مسکن است که در پایان دهه ۱۳۸۰ و آغاز دهه ۱۳۹۰ رونقی داشت اما پس از چندی گرفتار رکود شد و سرمایه‌ها را منجمد کرد. سرمایه‌های بر روی کاغذ از میان نرفتند اما به آسانی قابل تبدیل به پول نبودند. هم اکنون ۱۷ بانک بر روی هم بیش از ۷۸ شرکت انبوه سازی دارند.