تجاوز،عشق و مرگ؛ از کردستان تا اسکار

«مردان» فیلم تازه ای است از بتین قبادی که در کردستان عراق ساخته شده و این روزها در جشنواره دوبی به نمایش درمی آید؛ فیلمی که به عنوان نماینده عراق برای دریافت اسکار بهترین فیلم خارجی زبان فرستاده شده و بخت خود را می آزماید.

این اولین فیلم بلند بتین قبادی، برادر فیلمساز شناخته شده ایرانی، بهمن قبادی است که پس از چند فیلم کوتاه، به تازگی ساخته شده و قرار است در چند جشنواره مختلف به نمایش دربیاید.

فیلم داستانی مردی به نام مردان را روایت می کند که در کودکی شاهد تجاوز سربازان بعثی به برادر کوچک اش بوده است. او حالا به عنوان پیشمرگ سعی دارد به زنی به نام لیلا که در جست و جوی مردی ناپدید شده به نام مراد است کمک کند در حالی که راز گذشته همچنان با دنیای او آمیخته است و اتفاقات بعدی قضایا را پیچیده تر می کند.

با بتین قبادی گفت و گو کرده ام.

اقلیم کردستان در فیلم بسیار مهم به نظر می رسد، چه در استفاده از طبیعت و خاک و چه سلوک مردم. چقدر آگاهانه قصد داشتی درباره کردستان حرف بزنی؟

من در این جغرافیا بزرگ شده ام. این جغرافیایی است که در آن رشد کرده ام و از آن خاطره دارم. دوست دارم در مورد سرزمین و مردم ام به زبان کردی فیلم بسازم. اما در عین حال فکر می کنم فیلم مردان درباره جغرافیای خاصی نیست. داستانی انسانی است که برای خود هیچ مرزی نگذاشته و می تواند هر کجا اتفاق بیفتد. 

مساله تجاوز در کودکی که در ابتدای فیلم صورت می گیرد، مساله ای است که کمتر می شود نمونه اش را در فیلم های کردی یا سینمای ایران پیدا کرد. شاید بشود گفت نوعی تابوشکنی. چطور این را در فیلم گذاشتی و نترسیدی از عکس العمل منفی سنتی ها و سانسور؟

من برای خلق شخصیت مرد خاصی به نام مردان نیاز به بهانه ای داشتم که او را منزوی و گوشه گیر نشان دهم. او سه دهه پیش در زمان بعثی ها در کنار رودخانه شاهد تجاوز گروهی سربازان بعثی به برادر کوچک ترش است و چون خودش هم کوچک و ناتوان است نتوانسته کمک کند و تنها پنهانی شاهد این اتفاق بوده. مردان امروز مردی رانده شده از گذشته ای تلخ است. موضوع تجاوز و کودک آزاری بخصوص در جوامع بسته و مذهبی یک واقعیت تلخ است که من به عنوان یک هنرمند نمی توانم به دلیل ترس از عکس العمل سنتی ها از این حقیقت تلخ بگذرم. من در سرزمینی فیلم ساخته ام که فرهنگی کهنه از دموکراسی دارد. من نمی توانم بخاطر سنتی ها ذهنم را سانسور کنم. نه می خواهم به این سانسور عادت کنم و نه آنها را عادت بدهم.   

درباره ایده اولیه فیلم و این که چطور شکل گرفت توضیح بده.

مردان شخصیتی سرد و بی احساس است که در آخر قهرمان می شود. مردان گناهگار نیست، بلکه تاوان شرارت آدم های دیگری را می دهد. بر او گناه شده است. زمانی که به همراه لیلا و بچه اش به دنبال مراد گمشده می گردند، معصومیت از دست رفته اش را باز می یابد. فلسفه و هسته فیلم همان پیاز گندیده ای است که سبزه زده و در نمایی در اواخر فیلم آن را می بینیم، چیزی که خودم در پاریس زمانی که خیلی خسته بودم و اتفاقات بدی برایم افتاد، دیدم. این خیلی مرا عوض کرد و به این زیبایی پیاز و سبزه اش فکر کردم. فلسفه فیلم این است که از یک چیز بد به یک چیز خوب برسی، مثل یک پیاز گندیده که باید پرتش کنی بیرون اما سبزه می زند و هنوز امید دارد. دنبال داستانی بودم که همه چیز در آن باشد از جنگ تا خیانت و تجاوز.

مساله هویت و گذشته و سرزمین به تم اصلی فیلم بدل شده با آدم های گمشده یا گذشته گمشده....

هویت، گذشته و سرزمین سه فاکتور اصلی هر انسان است. انسان بی سرزمین یک انسان ناقص است و بخشی اساسی از هویت هر انسان امروزی گذشته اوست. گذشته ای پر از جنگ، عشق یا هر چیز دیگری. هویت امروز مردان محصول گذشته تلخ اوست. آدم های فیلم به واسطه مرگ که یکی از تم های اصلی داستان است در هم تنیده اند. مرگ بخشی از زندگی مردمان کرد است که در طول تاریخ به دلیل جنگ های نامتعارف و نابرابر مدام در سرگشتگی و آوارگی به سر برده اند. نمونه آوارگی و خشونت را امروز هم در کوبانی و شنگال می بینید. پس بازیگران فیلم من با مرگ بیگانه نیستند. 

به نظر می رسد فضای فیلم به شکلی به فیلم های وسترن هم نزدیک شده. این عامدانه بود؟

سینمای وسترن جزو ژانرهای اولیه سینماست که تا به امروز روی ژانرهای دیگر تاثیرگذاشته، به دلیل اکشن بودن و قهرمان سازی که در داستاهایش وجود دارد. دوست داشتم قهرمان فیلم ام را در تنگنا بگذارم، در بین صخره های سخت و وحشی و رودهای خروشان که به خلق شخصیت مردان کمک می کند. شاید نقطه مشترک فیلم مردان و فیلم های وسترن این است که در طبیعت باز فیلمبرداری شده. تعقیب و گریزی که در فیلم های وسترن است در مردان هم دیده می شود و البته مرگ.

نماهای عمومی با تاکید بر فضا و طبیعت، به شکلی شخصیت ها را هم درگیر نوعی تقدیر و جبر به نمایش می گذارد....

دوست داشتم خصلت های آدم های فیلم شبیه به طبیعت باشد؛ بکر و وحشی. شخصیت مردان

مثل یک سنگ منفعل و ساکن است و در عین حال مثل یک رود در جریان است و می جوشد.

 با این حال فیلم تو تاثیر مشخصی را از مثلاً یک سینماگر خارجی یا ایرانی به نمایش نمی گذارد. به نظر خودت تاثیری هست از یک فیلمساز مشخص؟

بگذارید ساده بگویم: سینمای امروز مثل پختن غذایی است که بارها درست شده. محتویات غذا همان است، فقط چاشنی و مزه ای که به آن می دهی آن را متفاوت می کند. به نظر من در این دو سه دهه اخیر هر چه فیلم ساخته شده، در سال های قبل تر نمونه اش وجود دارد، حتی کامل تر. مردان هم می تواند غذایی تکراری اما با مزه و طعم متفاوت باشد. آدم فرم گرایی هستم و از نقاشی به سینما آمده ام. تعریف سینما برای من در مرحله اول تصویر است. من شش فیلم کوتاه ساخته ام که اگر به آنها نگاه کنید همین ساختار را می بینید که البته در فیلم مردان پخته تر شده است. من سینماگر داستان گویی هستم و به داستان وابسته ام. سینما یعنی تعریف داستانی به وسیله تصویر. پس سینمای مورد علاقه من سینمای فرم گرا و قصه گوست؛ سینمایی که به وسیله تصویر داستان را تعریف می کند.  

 شرایط کار در کردستان عراق چطور بود؟

در کردستان عراق شاید کمتر از انگشتان دست آدم های فنی سینمایی داشته باشیم. اگر برای مثال سه فیلم در آنجا ساخته شود، غالباً همان آدم ها در همه فیلم ها تکرار می شوند. این تکرار آدم ها سدی است برای تجربه های تازه.  

فیلم به عنوان نماینده عراق در اسکار انتخاب شده. در این مورد چه فکر می کنی؟

نماینده عراق است چون در کردستان عراق ساخته شده. این فوق العاده است و ما خوش بین هم هستیم. اما به هر حال مردان موضوع سیاسی روز ندارد که بخاطر آن برود مثلاً به جشنواره کن. دوست داشتم سینمای کلاسیک که در هالیوود هست در فیلم مردان باشد. در نتیجه فکر می کنم مردان خوش ساخت است و می تواند در رقابت اسکار هم دیده شود. حالا باید منتظر بمانیم و ببینیم که چه می شود.