هدایت میراث داستانی‌ ماست

گفت‌وگو با اسدالله امرایی

صادق هدایت نویسنده‌ای که او را بنیان‌گذار داستان نویسی نوین ایران می‌دانند ۱۹ فروردین ماه ۱۳۳۰ در آپارتمان اجاره‌ایش در خیابان شامپیونه پاریس خودکشی کرد. در دو دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد برای مدتی کتاب‌های صادق هدایت را از پیشخوان کتاب‌فروشی‌ها جمع کردند، با این حال آثار او به شکل افست به علاقمندان عرضه شد و این بازار همچنان رونق دارد.

در بخش دوم ویژه‌نامه هدایت، با اسدالله امرایی، مترجم ادبیات داستانی درباره اهمیت هدایت در ادبیات معاصر ایران گفت‌و‌گو کردم. امرایی برخلاف بسیاری از نویسندگان و منتقدان ایرانی که تأثیر هدایت را ماندگار می‌دانند، اعتقاد دارد که هدایت را فقط باید در دورانی که زندگی می‌کرد و به حسب مقتضیات عصر خودش به محک گذاشت:

 مهم‌ترین ویژگی آثار هدایت چیست؟

صادق هدایت را باید در دوران خودش ببینیم؛ دورانی که داستان‌نویسی ایران با داستان‌های غربی آشنا می‌شد و غیر از داستان غرب با خود غرب و پدیده‌های آن هم آشنا می‌شد. امروز وقتی از صادق هدایت حرف می‌زنیم باید درباره‏ی عوامل موثر بر داستان‌های او سخن بگوییم. ویژگی بارز داستان‌های هدایت تجربه‎گرایی اوست. سبکِ روایی‎ او در داستان‌هایش رنگ و بویی از نیهیلیسم شکسته و بسته‌ای‌ست که به واسطه‌ی آشنایی با زبان فرانسه به خود گرفته بود. هدایت به علت فاصله‌ای که از نظر برداشت‌های اجتماعی با مخاطبان خود داشت خیلی دیرتر کشف شد. جامعه‌ی ایرانی پس از سال‌ها توانست ظرفیت‎های داستانی هدایت را کشف کند.

ادبیاتِ داستانی به شکلِ جدید و امروزی در دوران هدایت تازه در کشور ما پا می‌گرفت و داستان‌نویس‌های ما به عدد انگشتان دست نمی‌رسیدند. سبک‎های غریبی مثل تک‎گوییِ درونی و جریانِ سیالِ ذهن که در جهان غرب جا افتاده بود اینجا به عنوان  اداهای روشنفکری تلقی می‌شد.

صادق هدایت چه مؤلفه‌هایی به داستان نویسی ایران اضافه کرد؟

هدایت در واقع از آغاز کنندگان راه داستان‌نویس امروز بود و عملاً شروع کننده و مبدأ بود. آن‌هایی که اضافه  کردند کسانی بودند که بعد از او آمدند. هدایت البته فارغ از برخی رویکردهای باستان‌گرایی که مورد اقبال طبقه‌ی حاکم بود در سایر عرصه‌ها چندان مقبولیتی نداشت و حتی به نوعی متهم به مادی‌گرایی و بلشویسم هم بود.

اگر در چند دهه گذشته جلوی نشر کتاب‌های هدایت گرفته نشده بود، آیا هنوز این همه مخاطب داشت؟

مخاطبان هدایت با درک‌کنندگان او تفاوت زیادی دارند. کسان زیادی به سمت هدایت گرایش پیدا می‌کنند و به صرف اینکه کارهایش ممنوع است به سراغ آثارش می‌‌روند. در میان آثار داستانی هدایت معروف‌ترین‌شان «بوف کور» و «علویه خانم» و «سه قطره خون» است. آثار او هم با وجود ممنوعیت البته هیچ گاه از بازار کتاب ایران محو نشد و هر چه فن‌آوری‌‌های نو رشد کرد، شیوه عرضه‌ی آثار او تغییر کرد. این ممنوعیتی که در حال حاضر نسبت به آثار او اعمال می‌شود در گذشته هم به شکل دیگری از جمله توی بوق کردن جنبه‌های نیهیلیستی آثار او اعمال می‌شد.

هدایت آیا در شکل‌گیری فکر شما تأثیری داشت؟

هدایت با توجه با حضور سنگینش در عرصه‌ی ادبیات ایران همواره به عنوان ادیبی پیشرو و به عقل علما السابقون در عرصه ادبیات ایران حضور داشته و ما آشنایی با برخی از بزرگان ادب جهان از جمله کافکا را مدیون هدایت هستیم.

چه نقدی به داستان نویسی صادق هدایت دارید؟

قطعاً امروز نمی‌توانیم درباره هدایت و آثار او به نقد روی بیاوریم. به هدایت باید از نظر تاریخی نگاه کرد. «کارور» در داستانی اشاره‌ای به داستان در آتش درست کردن که محمد قاضی به زیبایی عنوان در تلاش آتش را برای آن انتخاب کرده، می‌نویسد نویسنده‌ها امروز دیگر از این جور داستان‌ها نمی‌نویسند. هدایت امروز خوب یا بد میراث داستان‌نویسی ماست.