«میخائیل گورباچف»، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی در ۹۲ سالگی درگذشته است. پیش از این در مقاله معامله محرمانه درباره قرارداد نظامی او با جمهوری اسلامی که بزرگترین خرید تسلیحاتی ایران پس از انقلاب بهمن ۵۷ است، نوشته بودیم. در نوشتار حاضر به موضوع ارتباط «اکبر هاشمی رفسنجانی» و گورباچف پس از این معامله نظامی تا فروپاشی شوروی پرداخته‌ایم.
***
روابط هاشمی رفسنجانی و گورباچف پس از قرارداد نظامی گسترده میان جمهوری اسلامی و شوروی در مرحله ای قرار داشت که تا امروز دیگر تکرار نشده است.
به گفته «ناصر نوبری»، سفیر وقت که در عین حال آخرین سفیر ایران در مسکو در زمان شوروی است، گورباچف در سفر سال ۱۳۶۸ هاشمی رفسنجانی «یک برگه سفید که معروف است به چک سفیدامضا آورد و گفت بالای این برگه سفید اما زیر آن ۱۲ امضای اعضای دفتر سیاسی شوروی است...شما هر تسلیحاتی بخواهید و بنویسید، ما در اختیار شما قرار خواهیم داد. در مقابل هم از ایران خواستند به شوروی کمک کند تا از افغانستان نیروهایش را خارج کند. تا به امروز نیز مهم‌ترین و بالاترین تامین تسلیحاتی از بعد از انقلاب برای کشورمان همان معامله بود.»
اما مقام‌های جمهوری اسلامی به گفته سفیر وقت فراموش کرده بودند که در فهرست درخواست‌های خود همه اقلامی که لازم داشتند را به روس‌ها بدهند: «بعد از سفر آقای رفسنجانی به شوروی، تیم ایرانی متوجه شد که یکی از مهم‌ترین اقلامی که برای ایران جنبه استراتژیک داشت، در آن سفر ابتیاع نشده بود و آن ضدهوایی اس-۲۰۰ بود.»
جمهوری اسلامی می خواست پوششی دفاعی برای تحرکات نظامی آمریکا را که در میانه نبرد ایران و عراق به دلیل جنگ نفتکش‌ها به خلیج فارس آمده بود، داشته باشد. هاشمی رفسنجانی که چند هفته پس از سفر به مسکو حالا جانشین «علی خامنه‌ای» به عنوان رئیس جمهور شده بود و با حذف نخست‌وزیر قدرت دوم ایران بود، می‌خواست سامانه اس-۲۰۰ را از گورباچف بگیرد.
درست ۳۱ سال پیش در چنین روزهایی بود. اواخر تابستان سال ۱۳۷۰ که هاشمی از سفیر وقت ایران خواسته بود نامه‌ای محرمانه برای گورباچف ببرد اما مقام‌های شوروی از جمله رییس جمهور در سفر مرخصی تابستانی در بندر سوچی بودند. هاشمی از نوبری سفیر وقت در مسکو خواسته بود با هواپیمای اختصاصی به سوچی برود و نامه را به دست گورباچف برساند. وقتی نوبری به بندر سوچی رسید، گورباچف واقعا در آب در حال شنا بود:
«بعد از تنظیم متن پیام، من به‌صورت تک‌سرنشین در هواپیمای اختصاصی عازم بندر سوچی شدم و سریع به کمپ آقای گورباچف و شواردنادزه رفتم. هوا هم به‌شدت گرم و شرجی بود و دوستان با لباس لب آب و بنده با کت و شلوار. خلاصه آقای شواردنادزه، وزیرخارجه وقت آمد پیش من و گفت من مامور هستم پیام شما را ببرم برای آقای گورباچف که لب آب هستند. من هم گفتم که به یک شرط این پیام را می‌‌‌‌‌‌دهم که همین الان پیام را برای ایشان که در حال آب‌تنی در دریا هستند بخوانی، جواب را بگیری و برای من بیاوری. شاید کمتر از یک ساعت من منتظر ماندم و شواردنادزه بازگشت و گفت خبر خوشی دارم و آقای گورباچف گفتند سلام من را به آقای هاشمی برسانید و بگویید که از همین‌جا دستور می‌دهیم که سامانه اس-۲۰۰ را به شما تحویل دهند.»
سال‌ها بعد مدل جدیدتری از این سامانه یعنی پدافند اس-۳۰۰ از سوی «ولادیمیر پوتین» به جمهوری اسلامی فروخته شد اما، با خودداری روسیه از تحویل آن به ایران که تا پیش از توافق برجام هم انجام نشد، روابط تهران و مسکو را برخلاف ماه‌های بعدی، متشنج کرده بود. زمانی که روسیه این سامانه را تحویل ایران داد، مدل جدیدتری از آن، یعنی اس-۴۰۰ از سوی روسیه به همسایگان ایران فروخته شده بود.
روابط گورباچف و هاشمی به جایی رسیده بود که رهبر شوروی برایش پیام‌های هشدار درباره سوءقصد احتمالی به جانش می فرستاد. در ۲۵ تیر۱۳۶۸، زمانی که هاشمی در حال برگزاری ضیافت شامی به افتخار رییس مجلس کره شمالی بود «آقای دكتر ولايتی گفت سفير شوروی آمده و پيامی از سوی گورباچف آورده كه جمعی از افغانی‌ها برای اخلال در سياست همكاری ايران و شوروی، برنامه سوءقصد به جان من دارند و سرنخ‌هايی داده است.»
گورباچف تماس‌های خود را تا اواخر سال ۱۳۶۹ هم با جمهوری اسلامی ادامه داده بود. «آقای گورباچف از مسكو تلفن كرد. مفصلا مذاكره كرديم. ۲۷ دقيقه طول كشيد.»
با این همه اما مقام‌های جمهوری اسلامی نمی‌توانستند خرسندی خود را از بروز نشانه‌های اولیه فروپاشی شوروی پنهان کنند. یکی از دو ابرقدرت وقت در کنار مرزهای ایران، در حال سقوط بود اما، حتی «علی اکبر ولایتی» به عنوان وزیر خارجه وقت هم ارزیابی دقیقی از وضعیت نداشت:
هاشمی رفسنجانی ۳۰ مرداد ۱۳۷۰ در خاطرات خود نوشته است: «عصر در جلسه هيات دولت شركت كردم. در آنجا خبر آمد كه كودتاچيان شوروى شكست خورده و بعضى‌ها فرار كرده‌اند و گورباچف آماده حركت به سوى مسكو است. جالب آن‌كه دقايقی قبل از رسيدن خبر، [آقای ولايتی]، وزير امور خارجه، ضمن تحليلى اظهارنظر كرده بود كه كودتاچيان ماندنى هستند. آقاى [سيد محمد موسوی]خويينى‌ها هم از مركز تحقيقات استراتژيك، تحليلی مبنى بر ادامه حيات كودتاچيان و ادامه سلطه آن‌ها فرستاده و خواسته است كه ما به نفع آن‌ها موضع بگيريم.»
روز بعد سفير شوروی در تهران، پيامى از گورباچف برای هاشمی آورده بود. «جالب اينكه ديروز هم پيامى از «گنادى يانايف»، رهبر كودتا داشتم كه هر دو از حُسن هم‌جوارى و ادامه همكاری‌هاى دوستانه گفته‌اند.»
روز سوم شهریور۱۳۷۰، یک هفته پیش از جلسه شورای تازه تاسیس عالی امنیت ملی در ایران، هاشمی نوشته است که «خبر كناره‌گيرى گورباچف از حزب كمونيست شوروى و انحلال مركزيت آن و تحويل مراكز و اموال حزب به شوراها، خبر مُهم جهانى است و شروع به رسميت شناخته شدن جمهورى‌هاى بالتيك و آغاز تجزيه امپراطورى روسيه است».
درباره جلسه شورای عالی امنیت ملی با حضور رییس جمهور که مخصوص بررسی اوضاع شوروی بود، هاشمی نوشته است که «موارد با اهميت را ارزيابى كرديم. برنامه توسعه روابط با جمهورى‌هاى مسلمان‌نشين [آسيای ميانه] تعيين شد. خبرى كه موضع‌مان را نشان مى‌دهد، آماده كرديم. قرار شد هيأت‌هايى براى ملاقات با گورباچف به مسكو و سپس به جمهورى‌ها، براى شناخت امكانات و نيازهای‌شان و راه‌هاى توسعه همكارى‌ها اعزام كنيم.»
بیست و هفتم شهریور رئیس جمهور شوروی، «یوگنی پریماک» که در دوره ریاست جمهوری «یلتسین» به نخست‌وزیری هم رسید را به تهران فرستاده بود: «آقاى پريماكف، پيك ویژه گورباچف آمد. نامه او را آورد و با تشكر از مواضع ايران، از ما براى حل مشكلات‌شان استمداد داشت؛ مدعى بود اتحاد جمهورى‌ها به خاطر نياز آن‌ها به يكديگر و نياز بيشتر آن‌ها به جمهورى روسيه، محفوظ می‌ماند.»
در جریان سفر رئیس جمهور ایران به ایران در هشتم آبان هم، بخش زیادی از صحبت ها مربوط به وضعیت شوروی بود: «براى استقبال از [آقای يانگ شان‌كن]، رييس جمهور خلق چين كه به دعوت من به ايران آمده است، به فرودگاه [مهرآباد] رفتيم. پيش از صرف شام و در اثنای شام، صحبت‌هاى زيادى، بيشتر در مورد اوضاع شوروى داشتيم؛ مشكلات شوروى را غيرقابل حل مى‌بيند و اشتباه گورباچف، را مهم و غيرقابل برگشت می‌داند.»
رئیس جمهور چین به هاشمی گفته بود که «انضباط را در شوروى به هم ريخت كه ديگر نمى‌شود جمع و جور كرد. معتقد است گورباچف، اصلا پايگاه مردمى ندارد. از يلتسين، [رئيس‌جمهور روسيه] انتقاد داشت كه به صورت افراطى و از جمله بدون آمادگى، با ترغيب غربى‌ها، آزادى اقتصادى داد و اكنون به بن‌بست رسيده و جايگزين درستى هم ندارد.»
گورباچف به عنوان رهبر شوروی آبان ۱۳۷۰ از هاشمی رفسنجانی برای دیدار رسمی دعوت کرده بود و دعوت‌نامه را توسط معاون وزارت خارجه شوروی به تهران فرستاده بود. از یادداشت‌های هاشمی تا آبان مشخص است که ضمن خرسندی از احتمال سقوط شوروی، جمهوری اسلامی هنوز ارزیابی درستی هم از آن‌چه در این اتحادیه می‌گذشته، نداشته است.
کمتر از دو ماه تا فروپاشی کامل شوروی، علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، دیداری از جمهوری‌های مسلمان‌نشین شوروی داشت. «دكتر ولايتى آمد. گزارش سفر شوروى و جمهورى‌هاى مسلمان‌نشين را داد. گفت گورباچف ضعيف و بی‌قدرت شده و يلتسين، خام و مغرور است. جمهورى‌هاى اسلامى، سخت طالب و محتاج توسعه روابط با ايران‌اند.» هاشمی در روز ۲۴ آذر در یادداشت خود نوشته که «کناره‌گیری گورباچف به معنی پاشيدن كامل اتحاد جماهير شوروى است.» امری که روز چهارم دی رسما اتفاق افتاد.
از این مقطع وضعیت گورباچف دیگر بازتابی در یادداشت‌های هاشمی ندارد. ۲۸ آذر هنوز تا فروپاشی شوروی یک هفته باقی مانده بود. جمهوری اسلامی روابط جانشین گورباچف را شروع کرده و از «بوریس یلتسین»، رئیس جمهور روسیه، برای سفر به تهران دعوت نامه فرستاده بود:
«آقای الكساندر روتسكوی، معاون يلتسين، رئيس‌جمهور فدراسيون روسيه آمد؛ نظامى است و در مسائل سياسى و ديپلماسى خام است. نامه يلتسين را آورد. نوشته است آماده سفر به ايران است و اجراى تفاهم‌نامه‌هاى گذشته كه اكثر آن به روسيه مربوط است، براى آزادى اسرای آن‌ها در افغانستان كمك خواست. از سياست گورباچف اظهار عدم رضايت كرد... می‌گویند ايران را مهم‌ترين كشور منطقه مى‌دانند و خواستار روابط خاص‌اند.»
در تمامی تماس‌های گورباچف با ایران چه در زمان حیات آیت‌الله خمینی و ریاست جمهوری علی خامنه‌ای و چه زمانی که او دیگر به رهبری رسیده بود، هیچ نشانه‌ای از تماس گورباچف و رهبران شوروی با خامنه‌ای در یادداشت‌های هاشمی، خاطرات مقام‌ها و دیپلمات‌ها وجود ندارد. با این همه، سقوط شوروی برای او در آستانه رهبری که تا امروز سه دهه شده، تاثیر ویرانگری بر جهان بینی و فرمانروایی او بر ایران داشته است که در این مقاله درباره توضیح داده شده است.
آیت‌الله خامنه‌ای این وضع را در زمان ریاست جمهوری پوتین و در یک دهه اخیر حکمرانی خود جبران کرده و تا به آنجا پیش رفته که حمله نظامی روسیه به اوکراین را تحت فرمان ولادیمیر پوتین ستایش می‌کند.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر