«عفو»، چه باری از هزینه سازمان زندان‌ها سبک کرد؟

چه در اظهار نظرهای مقام‌های قضایی و چه در گزارش‌های رسانه‌ای، از آنچه «عفو گسترده» متهمان و محکومان نام برده می‌شود، خبری از جزییات و اعداد و ارقام نیست.

حتی در گفت‌وگویی که «ایرنا» از «صادق رحیمی»، معاون قضایی قوه‌قضاییه بازنشر کرده، همچنان صحبت بر سر «عفو ده‌ها هزار نفری محکومان» است.

هرچند که این مقام قوه‌قضاییه توضیح داده است که «برای اولین بار، متهمان هم مشمول عفو شدند» و از سال ۱۳۹۷ به این سو، این نخستین بار است که عفوها موردی و مصداقی نبوده، بلکه «عفو‌های معیاری» صورت گرفته که تعداد بیشتری از محکومان و متهمان را دربر می‌گیرد.

پیش از این، «مسعود ستایشی»، سخنگوی قوه‌قضاییه نیز در برنامه‌ای تلویزیونی بدون ارائه آمار و ارقام دقیقی از عفوشدگان و تفکیک آن‌ها به لحاظ شمار متهمان و محکومان، یا وضعیت آن‌ها به لحاظ محبوس بودن یا آزاد بودن به قید وثایق، گوناگون، تنها به این بسنده کرده بود که «دامنه عفو، وسیع و تعداد افرادی که مشمول این عفو می‌شوند قابل توجه و کثیر است.»

تحلیل درباره چرایی این تصمیم، پرشمار و متنوع است. اصولگرایان در رسانه‌هایشان با عناوینی همچون «عفو مقتدرانه و مهربانانه» به استقبال آن رفتند و درخواست رییس قوه‌قضاییه و موافقت رهبر جمهوری اسلامی را رفتاری از موضع «رافت و اقتدار» توصیف کرده‌اند که به باور آن‌ها، «گامی هوشمندانه در جهت تقویت ملی و خلع سلاح ضد انقلاب» بود.

اما در میان این تحلیل‌های سیاسی، زمزمه‌ای از دلایل اقتصادی این عفو نیز در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود، اینکه ملاحظات اقتصادی هم در این سری از عفو متهمان و محکومان، دخیل بوده است. با این حساب می‌بایست برای این پرسش پاسخی یافت که مگر هزینه زندانیان در ایران چقدر است و چه فشاری از این محل به بودجه عمومی دولت تحمیل می‌شود؟

در میانه شهریور سال جاری، «مهدی حاجیان»، سخنگوی فرماندهی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی، «فراجا» گفته بود: «برای نگهداری یک سارق در زندان، ماهیانه ۱۰ میلیون تومان هزینه می‌شود.»

اگر این برآورد را برآوردی دقیق تلقی کنیم و تفاوتی از بابت هزینه نگهداری یک سارق با دیگر مجرمان و محکومان به تحمل حبس قابل نباشیم، هزینه سالانه نگهداری هر زندانی در ایران به‌طور میانگین به ۱۲۰ میلیون تومان بالغ می‌شود.

اما اینکه در جریان جنبش اعتراضی ماه‌های اخیر چه تعداد بازداشت شده‌اند و از این تعداد بازداشتی‌ها چه بخشی روانه زندان شده‌اند، روشن نیست.

اظهارنظرهای متفاوتی درباره اعداد و ارقام مربوط به بازداشت‌شدگان و سرنوشت آن‌ها منتشر شده است که کار برآورد هزینه اقتصادی این بازداشت‌ها را دشوار می‌کند، اما با این حال، با استناد داده‌های مندرج در بولتن‌های محرمانه خبرگزاری «فارس» که در آذر۱۴۰۱ و در پی هک شدن این خبرگزاری به رسانه‌ها راه یافت، شمار بازداشت‌شدگان در آن زمان تا ۳۰ هزار نفر نیز تخمین زده شده بود.

اما وضعیت این بازداشت‌شدگان نیز روشن نیست، اینکه چه تعداد روانه زندان شده‌اند چه تعداد پس از بازجویی اولیه با قید وثیقه یا کفالت توانسته‌اند از بند رها شوند و البته، اینکه با ادامه یافتن اعتراضات بر شمار بازداشتی‌‌های نیز افزوده شد. سیال بودن و رفت‌وآمد بازداشت‌شدگان به بازداشتگاه و زندان، کار محاسبه هزینه اقتصادی آن‌ها با معیاری که سخنگوی فراجا به آن اشاره کرده را دشوار می‌کند.

اما شاید روش دیگری را نیز بتوان برای محاسبه هزینه زندانی کردن یک نفر آزمود، روشی که می‌توان با استفاده از بودجه سالانه سازمان زندان‌ها و شمار کل زندانیان به آن دست یافت.

در بودجه سال ۱۴۰۱، بالغ بر ۶.۱ هزار میلیارد تومان از منابع عمومی، درآمدهای اختصاصی و بودجه عمرانی به سازمان زندان‌های و اقدامات تامینی و تربیتی اختصاص یافته است. به این رقم باید سرجمع چند اعتبار متفرقه و انتقال یافته را نیز افزود که حدود ۵۰۶.۶ میلیارد تومان می‌شود. با این حساب، مجموع بودجه سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی در سال جاری بیش از ۶.۶ هزار میلیارد تومان است.

برای درک بزرگی رقم بودجه سازمان زندان‌ها کافی است بدانیم که این رقم بیش از یک هزار میلیارد تومان از بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال جاری بیشتر بوده و حدود دو برابر بودجه وزارت ورزش و جوانان، و نزدیک به ۳ برابر بودجه سازمان حفاظت محیط‌زیست است.

 برای محاسبه سرانه بودجه تعداد زندانیان محبوس در زندان‌های ایران، واقعیت آن است که عدد دقیقی برای شمار زندانیان در ایران هم نداریم، وبسایت «مطالعات زندان» که داده‌هایی از زندانیان در اغلب کشورهای دنیا را ارائه می‌کند، شمار زندانیان ایران را ۱۹۸ هزار نفر تخمین زده است. بر اساس داده‌های این وبسایت، به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر از جمعیت ایران، ۲۲۸ زندانی در زندان است.

تخمین‌های دیگری نیز برای جمعیت زندانیان در ایران وجود دارد، از جمله «اصغر جهانگیر»، رییس سابق سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی در خرداد۱۳۹۹ گفته بود: «٢١١ هزار زندانی موجود در زندان‌های کشور هستند که در ٢۶٨ مرکز نگهداری می‌شوند.»

آقای جهانگیر در خرداد۱۳۹۶، زمانی که ریاست بر سازمان زندان‌ها را برعهده داشت، با اشاره به اینکه ظرفیت زندان‌های ایران ۸۸ هزار نفر است، آماری تقریبا مشابه از تعداد زندانیان در ایران ارائه کرده بود: «اما اکنون ۲۲۳ هزار نفر موجودی، یعنی بیش از ۲.۵ برابر تراکم، زندانی داریم.» 

با توجه به اینکه زندان‌ها همواره از یک سو با ورود زندانیان جدید، و از سوی دیگر با آزاد شدن و اتمام دوره حبس و محکومیت زندانیان دیگری روبه‌رو هستند، می‌توان جمعیت زندانیان ایران را به‌طور تقریبی در حدود ۲۰۰ هزار نفر در نظر گرفت.

با این حساب، سرانه هزینه سالانه هر زندانی بر مبنای بودجه سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی در سال جاری حدود ۳۳ میلیون و ۱۰۰ هزار تومان می‌شود. سرانه هزینه ماهانه هر زندانی بر این اساس، رقمی نزدیک به دو میلیون و ۷۶۰ هزار تومان است.

اگر شمار زندانیان مشمول عفو اخیر را از مجموع ۳۰ هزار بازداشتی،  ۵ تا ۶ هزار نفر در نظر بگیریم و میانگین دوره حبس آن‌ها را ۳ ماه فرض کنیم، هزینه این تعداد زندانی جنبش اعتراضی اخیر با احتساب آنچه مهدی حاجیان، سخنگوی فراجا از هزینه نگهداری هر زندانی گفته بود، رقمی بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ میلیارد تومان خواهد شد.

بر اساس روش دوم، یعنی هزینه سرانه هر زندانی بر مبنای بودجه سازمان زندان‌ها، زندانی بودن این ۵ تا ۶ هزار نفر برای مدت ۳ ماه، هزینه‌ای بین ۴۱.۴ میلیارد تومان تا ۴۹.۷ میلیارد تومان به‌جا گذاشته است.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اعداد و ارقام مربوط به بازداشت‌شدگان ماه‌های اخیر، وضعیت آن‌ها، شمار عفو شدگان، مدت حبس عفو شدگان در زندان و بسیاری دیگر از اطلاعات، مرتبط شفاف و دقیق اعلام نشده است تا بتوان رقمی قابل اتکا از هزینه اقتصادی سرکوبی معترضان ارائه کرد.