افزایش تنش‌ بین تهران و باکو؛ مشکل آذربایجان و جمهوری اسلامی چیست؟

تنش‌ها بین باکو و تهران هم‌زمان با افتتاح سفارت آذربایجان در اسرائیل افزایش یافته است. وزارت امور خارجه آذربایجان روز گذشته چهار کارمند سفارت را اخراج و پیش از آن هم اعلام کرده بود شش جاسوس جمهوری اسلامی را بازداشت کرده است. درباره این تنش‌ها چه می‌دانیم؟ 

***

دیروز ۱۷ فروردین ۱۴۰۲، وزارت امور خارجه آذربایجان پس از احضار سفیر جمهوری اسلامی اعلام کرد چهار کارمند سفارت‌ ایران را به دلیل فعالیت‌های‌شان، «عنصر نامطلوب» شناخته و اخراج کرده است. 

بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی وزارت امور خارجه آذربایجان، در این دیدار، ناخرسندی جمهوری آذربایجان از اقدامات تحریک‌آمیز جمهوری اسلامی در این کشور را به اطلاع «عباس موسوی» رسانده است.

بر اساس بیانیه‌ وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان، چهار نفر از کارکنان سفارت جمهوری اسلامی در این کشور به دلیل «فعالیت‌های مغایر با رفتار دیپلماتیک و کنوانسیون ۱۹۶۱ وین درباره روابط دیپلماتیک»، عنصر نامطلوب شناخته شده‌اند و از آن‌ها خواسته شده است ظرف ۴۸ ساعت خاک جمهوری آذربایجان را ترک کنند.

جمهوری آذربایجان پیش از این هم از بازداشت شش نفر به اتهام تلاش برای کودتای نظامی و ارتباط با دستگاه‌های اطلاعاتی جمهوری اسلامی خبر داده بود.

رسانه‌های جمهوری آذربایجان نوشته‌اند اعضای این گروه هم‌چنین فروش مواد مخدر ارسالی از ایران را سازمان‌دهی کرده و پولی که از فروش مواد مخدر به دست می‌آوردند را برای ترویج رادیکالیسم مذهبی و تامین مالی سایر فعالیت‌های مخرب در آذربایجان مصرف می‌کرده‌اند.

این چندمین بار در یک سال اخیر است که جمهوری آذربایجان افرادی را به اتهام جاسوسی برای جمهوری اسلامی بازداشت می‌کند.

سرویس امنیت دولتی آذربایجان(DTX) روز دهم آبان ۱۴۰۱ در بیانیه‌ای، از انجام عملیاتی علیه یک گروه مسلح غیرقانونی که زیر نظر نیروهای اطلاعاتی جمهوری‌ اسلامی انجام شده است، خبر داد. 

به نوشته رسانه‌های جمهوری آذربایجان، ۱۹ نفر از شهروندان جمهوری آذربایجان که در تمرینات نظامی این گروه‌ مسلح شرکت کرده‌، در عملیات نیروهای امنیتی این کشور بازداشت شده و مورد بازجویی قرار گرفته‌اند.

هم‌چنین سازمان امنیت جمهوری آذربایجان روز ۲۳ آبان ۱۴۰۱ در بیانیه‌ای از کشف یک شبکه پنج نفره جاسوسی مرتبط با جمهوری اسلامی خبر داد که به اتهام «خیانت به کشور» تحت بازداشت قرار گرفته‌اند.

 

تلاش‌های جمهوری اسلامی برای نفوذ در جمهوری آذربایجان

در سال‌های اخیر نهادهای وابسته به جمهوری اسلامی به‌عنوان بازوی مذهب‌گرایی ایران و ابزار ژئوپولتیک شیعه در جمهوری آذربایجان فعالیت گسترده‌ای داشته‌اند.

سازمان‌دهی و ایجاد امکان تحصیل رایگان طلاب آذربایجانی در حوزه‌های علمیه، اعزام جوانان به ایران برای دریافت آموزش‌های دینی در دانشگاه‌ها، فرستادن روحانیون به جمهوری آذربایجان برای تبلیغ مذهب تشیع، تأمین اعتبار فعالیت‌های سازمان‌های مختلف طرف‌دار جمهوری اسلامی و برگزاری برنامه‌های مربوط به عاشورا، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی، به راه انداختن وب‌سایت به زبان ترکی آذربایجانی و تبلیغ مذهب تشیع و فعالیت ۲۰ ساله کمیته امداد در شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان تنها بخشی از فعالیت‌های جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان هستند.

«کمیته امداد امام خمینی» که تا سال ۲۰۱۱ به‌صورت فعال در جمهوری آذربایجان حضور داشت، یکی دیگر از زمینه‌های فعالیت جمهوری اسلامی در آن کشور بود. 

به گزارش سایت رسمی كمیته امداد، تعداد واحدهای این كمیته در جمهوری آذربایجان ۵۵ واحد، شامل یك اداره كل مستقر در شهر باكو، چهار شاخه اصلی (در شهرهای باكو، لنكران، گویچای و گنجه)، ۱۶ كارگاه آموزشی، ۱۹ شعبه توزیع، پنج واحد فرهنگی، پنج واحد درمانی و پنج واحد دیگر است. 

كمیته امداد ۴۶۴ شهر و روستای جمهوری آذربایجان را تحت پوشش قرار داده بود. از سال ۲۰۱۱ اما فعالیت تمامی شعبه‌های این کمیته در جمهوری آذربایجان به حالت تعلیق درآمده بود و از سال ۲۰۱۴ به‌ طور کلی فعالیت این کمیته در جمهوری آذربایجان متوقف شده است.

دلیل این تعلیق و توقف کار، حمایت کمیته امداد از تجزیه‌طلبی در جمهوری آذربایجان عنوان شده است. پیش‌تر سایت خبری- تحلیلی «مدیا فروم» جمهوری آذربایجان با استناد به یک منبع رسمی که نامی از او برده نشده، شعبه کمیته امداد در جمهوری آذربایجان را به حمایت از تجزیه‌طلبی در این جمهوری متهم کرده بود. با این‌ حال، «پاک‌آئین»، سفیر سابق جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان مدعی شده که کمیته امداد در ۲۰ سال فعالیت خود در این کشور، نزدیک به ۴۳ میلیون دلار هزینه کرده است.

 

جنگ قره‌باغ و رابطه ایران و آذربایجان 

بعد از جنگ دوم قره‌باغ، روابط جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان پرتنش بوده است. این تنش‌ها بعد از برگزاری مانور جمهوری اسلامی در مرز آذربایجان که واکنش «الهام علی‌اف» را نیز در پی داشت، شعله‌ور شدند. 

در ماه‌های اخیر نیز بعد از درگیری‌های نیروهای آذربایجان و ارمنستان و کشته شدن چند نفر از هر دو طرف، جمهوری اسلامی بار دیگر جمهوری آذربایجان را تهدید کرده بود که تغییرات مرزی را تحمل نمی‌کند.

در اوایل فروردین ۱۴۰۲، در امتداد مرز جمهوری آذربایجان هواپیماهای نظامی ایران در نوار مرزی به پرواز درآمدند و جمهوری آذربایجان به طور رسمی اعتراض شدید خود را به طرف مقابل اعلام کرد. 

هم‌زمان با تحرکات جمهوری اسلامی در مرز جمهوری آذربایجان، رسانه‌های این کشور نوشتند: «تهران با آخرین اقدامات خود، دیگر برنامه‌هایش را برای حمله به آذربایجان پنهان نمی‌کند.»

سفارت جمهوری آذربایجان در تهران بعد از تنش‌های یک سال اخیر بین دو کشور، در روز هفتم بهمن ۱۴۰۱ هدف حمله مسلحانه قرار گرفت و رییس بخش امنیتی سفارت آن کشته شد. دو نفر دیگر نیز در این حمله مجروح شدند. جمهوری اسلامی این حمله را در نتیجه انگیزه‌های شخصی و مسایل خانوادگی مهاجم عنوان کرد و جمهوری آذربایجان آن را حمله تروریستی دانست و سفارت خود در تهران را خالی کرد. 

حمله به سفارت جمهوری آذربایجان موجب شعله‌ور شدن تنش‌ها بین دو کشور شد؛ دو کشور همسایه‌ای که بعد از جنگ دوم قره‌باغ به صورت پیوسته روابط تنش‌زایی را تجربه می‌کنند.

سه ماه بعد از حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، «فاضل مصطفی»، رهبر حزب نظام بزرگ و نماینده مجلس آذربایجان که به داشتن عقاید ضد ایرانی معروف است، در روز هشتم فروردین مقابل منزلش هدف حمله تروریستی قرار گرفت.

چهار روز بعد از این حادثه، پلیس آذربایجان از بازداشت چهار فرد مظنون به دست داشتن در حادثه ترور فاضل مصطفی خبر داد و سخن‌گوی وزارت امور خارجه این کشور نیز گفت: «بازجویی متهمان و تحقیقات اولیه در پرونده ترور نماینده مجلس جمهوری آذربایجان، فاضل مصطفی، از ردپای ایران در این ترور حکایت دارند.»

تنش‌ها بین جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان با اعلام رسمی خبر گشایش سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل در روز نهم فروردین امسال تشدید شد. «الی کوهن»، وزیر امور خارجه اسرائیل در پیامی توییتری، از دیدار با «جیحون بایراموف»، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در تل‌آویو گفت و با تیتر «خبر تاریخی»، از افتتاح سفارت دایمی آذربایجان در این کشور برای اولین بار پس از ۳۰ سال روابط دو کشور خبرداد.

این اقدام واکنش مقامات رسمی جمهوری اسلامی را در پی داشت. اوایل هفته جاری، «ناصر کنعانی»، سخن‌گوی وزارت‌ امور خارجه جمهوری اسلامی درباره گسترش روابط دیپلماتیک باکو و تل‌آویو گفت: «از دولت آذربایجان خواستیم در مورد سخنان وزیر امور خارجه رژیم‌ صهیونیستی مبنی بر توافق با آذربایجان برای تشکیل جبهه متحد علیه ایران توضیح دهد.»

کوهن با اشاره به تهدیدهای یکسانی که باکو و تل‌آویو با آن روبه‌رو هستند، تاکید کرده بود: «درک دو کشور از تهدیدات ایران مشترک است.»

۲۱۰ نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی هم روز چهارشنبه ۱۶ فروردین با انتشار بیانیه‌ای، افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل را محکوم و با تهدید جمهوری آذربایجان اعلام کردند: «این اقدام دولتمردان جمهوری آذربایجان تبعات منفی سیاسی زیادی علیه آن‌ها خواهد داشت و مسلمانان جهان آن‌ها را شریک جرم رژیم صهیونیستی در قتل و جنایت علیه فلسطینیان مظلوم خواهند شمرد.»

«آیخان حاجی‌زاده»، سخن‌گوی وزارت امور خارجه آذربایجان در واکنش به اظهارات ناصر کنعانی گفت: «بایراموف در نشست خبری با همتای اسرائیلی خود هیچ اظهارنظری علیه ایران نکرد و این کشور اظهارات کنعانی را اقدامی ضد آذربایجان می‌داند.»

او ضمن محکوم کردن اظهارات کنعانی تاکید کرد: «این اظهارات گام بعدی است که روابط جمهوری آذربایجان و ایران را دچار بحران می‌کند. این تهدیدات تهران هرگز نمی‌توانند آذربایجان را بترسانند. علی‌رغم حمایت نظامی ایران از ارمنستان، ارتش آذربایجان در سال ۲۰۲۰ توانست ارمنستان را از خاک خود بیرون بکند. از این پس نیز با قاطعیت جلوی انواع حملات و تحریکات علیه آذربایجان گرفته خواهد شد.»

جمهوری اسلامی بارها نگرانی خود را از حضور اسرائیل و فعالیت نظامی این کشور در خاک جمهوری آذربایجان اعلام کرده و آن را تهدیدی برای منطقه دانسته است، به طوری که در سال‌های گذشته نیز در برخی از محافل جمهوری اسلامی، حل نشدن مناقشه قره‌باغ را به روابط اسرائیل با جمهوری آذربایجان ربط داده است. این ادعا نیز مطرح شده بود که اگر جمهوری آذربایجان به جمهوری اسلامی نزدیک شود، جمهوری اسلامی می‌تواند این مساله را حل کند و مناقشه را پایان دهد.