آیا رابطه جمهوری اسلامی با جمهوری آذربایجان واقعا روبه بهبود است؟

آیا رابطه جمهوری اسلامی با جمهوری آذربایجان روبه بهبود است؟ پس از سفر اخیر وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی به باکو، وزارت خارجه ایران اعلام کرده بود که روابط دو کشور برای بهبود، در مسیر درستی قرار دارد. آیا روابط تهران و باکو در مسیر بهبود است؟

*** 

سفر «حسین امیرعبداللهیان» به جمهوری آذربایجان، بعد از حمله ۷بهمن سال گذشته به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، اولین دیدار وزرای خارجه دو کشور است که در قالب  حضور در اجلاس کشورهای جنبش عدم تعهد صورت گرفت.

در این سفر، امیر عبداللهیان با رییس‌جمهور و وزیر امور خارجه آذربایجان هم گفت‌وگو کرد. هنوز از جزییات این دیدارها خبری در دست نیست، اما طرفین به «اقدامات مثبت» هر دو طرف برای بهبود روابط اشاره کرده‌اند.

پس از شکست ارمنستان در درگیری با جمهوری آذربایجان در جنگی ۴۴ روزه و آزادسازی قره‌باغ، مقامات ایروان در توافق آتش‌بس پاییز ۲۰۲۰، تعهد دادند که در ازا باز شدن کریدور لاچین برای رفت‌وآمد ساکنان ارمنی خان‌کندی، کریدور زنگه‌زور را برای ترانزیت کالا از جمهوری آذربایجان به نخجوان باز کنند.

«رجب طیب اردوغان»، پس از سفر دو روزه به باکو، بعد از انتخاب مجدد به‌عنوان رییس‌جمهور ترکیه، «مشکل اصلی» راه‌اندازی کریدور ترانزیتی زنگه‌زور برای اتصال جمهوری آذربایجان از طریق خاک ارمنستان به نخجوان را، ایران دانسته بود نه ارمنستان.

جمهوری اسلامی ایران بارها نسبت به باز شدن کریدور زنگه‌زور و قطع مرز با ارمنستان هشدار داده است. همچنین نیروهای نظامی ایران دو بار اقدام به رزمایش گسترده در مرزهای خود با مناطق آزاد شده جمهوری آذربایجان کرده‌اند. مقامات ایرانی همچنین مدعی شده‌اند که با بازگشایی این کریدور، مسیر ترانزیت کالا از ایران به روسیه مختل می‌شود.

 

در گفت‌وگوهای دو طرف چه گذشت؟

«عباس موسوی»، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان، بعد از سفر امیرعبداللهیان به آذربایجان، در توییتی نوشت: «پیشبرد هم‌زمان دیپلماسی ‎دوجانبه و ‎چندجانبه و استفاده از ظرفیت سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در سفر دو روزه و پر ترافیک وزیر خارجه ایران به جمهوری آذربایجان و انجام ملاقات‌ها و توافقات ثمربخش و کارگشا، گوشه‌ای از دیپلماسی فعال، پویا و متوازن ‎دستگاه دیپلماسی را به نمایش گذاشت.»

«جیحون بایراموف»، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز پس از دیدار با همتای ایرانی و دیدار عبداللهیان با رییس‌جمهور آذربایجان گفت: «در این دیدار موضوعات تنش‌آفرین به‌صراحت مورد بحث‌و‌بررسی قرار گرفت. اقداماتی از سوی ایران برای رفع تنش‌ها و اختلافات انجام می‌شود، در مقابل، طرف آذربایجانی نیز اقدامات کافی را انجام خواهد داد. پروژه‌های اقتصادی زیادی بین جمهوری آذربایجان و ایران وجود دارد که برخی از آن‌ها در حال حاضر در حال اجرا، و برخی دیگر در حال کار است.»

نکته‌ای که هنوز در روابط دو کشور مغفول مانده، بازگشایی سفارت آذربایجان در تهران است. وزیر امور خارجه آذربایجان تاکید کرد که «پس از تامین کامل امنیت سفارت این کشور در ایران، امکان برنامه‌ریزی برای از سرگیری فعالیت سفارت آذربایجان در تهران وجود خواهد داشت.»

عبداللهیان نیز در این سفر در مورد پرونده شخص حمله کننده به سفارت آذربایجان در تهران گفته بود: «امنیت جمهوری آذربایجان را امنیت منطقه و امنیت ایران می‌دانیم و در خصوص حادثه‌ای که در سفارت جمهوری آذربایجان در تهران رخ داد، با رییس‌جمهور گفت‌وگو کردم و همان‌طور که سخنگو قوه‌قضاییه ایران اعلام کرد، پرونده رسیدگی به اقدام مسلحانه ضارب در سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، مراحل تحقیقاتی خودش را کامل کرده است.»

جمهوری اسلامی تا به امروز حمله به سفارت جمهوری آذربایجان را به‌دلایل شخصی و خانوادگی ربط داده و تنها یک نفر در این رابطه دستگیر شده است.

«ناصر کنعانی» نیز در نشستی خبری که بعد از دیدار امیر عبداللهیان از آذربایجان داشت، گفته بود «ایران به مسوولیت خود آگاه است و مسوولانه عمل خواهد کرد، و طبیعتا از سفارت جمهوری آذربایجان در تهران "تا حد امکان" محافظت خواهد شد.»

در‌حالی‌که تنش میان دو کشور بر سر حمله بهمن به سفارت جمهوری آذربایجان درحال مدیریت است، جمهوری آذربایجان روز ۱۹تیر اعلام کرده بود یک تبعه افغانستان به نام «فوزان موسی خان» که از «یک کشور ثالث» وارد خاک آذربایجان شده بود تا «سفارت یک کشور دیگر را زیر نظر بگیرد»، در بازداشت دستگاه اطلاعاتی جمهوری آذربایجان است، اما به نام آن کشور اشاره نکرده بود.

 

ایران و جمهوری آذربایجان و یک کشور ثالث

در بیانیه سازمان امنیت داخلی آذربایجان آمده است که «فوزان موسی خان»، متولد ۱۹۹۰، در طرح حمله تروریستی با برخی از افراد دیگر نیز همکاری داشته است و در مدت اقامت خود در باکو، اطراف ساختمان سفارت را رصد کرد تا مختصات قلمرویی که سفارت کشور ثالث در آذربایجان در آن مستقر است را مشخص کند و برای حمله تروریستی برنامه‌ریزی کند.»

یک روز پس از دستگیری یک مهاجم افغان در جمهوری آذربایجان و هم‌زمان با ورود وزیر دفاع اسراییل به باکو، وزیر خارجه اسراییل، جمهوری اسلامی را به تلاش برای حمله به سفارت اسراییل در جمهوری آذربایجان متهم کرده است.

بعد از جنگ دوم قره‌باغ، روابط جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان پرتنش بوده است. این تنش‌ها بعد از برگزاری مانور جمهوری اسلامی در مرز آذربایجان و حمله به سفارتخانه آذربایجان در تهران و دستگیری جاسوس‌های مرتبط با جمهوری اسلامی در آذربایجان ادامه داشته است.

جمهوری اسلامی بارها نگرانی خود را از حضور اسراییل و فعالیت نظامی این کشور در خاک جمهوری آذربایجان اعلام کرده و آن را تهدیدی برای منطقه دانسته است، به‌طوری که در سال‌های گذشته نیز در برخی از محافل جمهوری اسلامی، حل نشدن اشغال قره‌باغ را به روابط اسراییل با جمهوری آذربایجان ربط داده است. این ادعا نیز مطرح شده بود که اگر جمهوری آذربایجان به جمهوری اسلامی نزدیک شود، جمهوری اسلامی می‌تواند این مساله را حل کند و مناقشه را پایان دهد.

می‌شود گفت اکنون اولویت جمهوری اسلامی در تنش با جمهوری آذربایجان علاوه‌بر کریدور زنگه‌زور، مساله اسراییل است که روز‌به‌روز روابط خود را با جمهوری آذربایجان گسترش می‌دهد.

 

رسانه‌ها و کارشناسان چه می‌گویند؟

یک مقام ارشد دولت جمهوری آذربایجان که نخواست نامش آورده شود، در گفت‌وگو با «ایران‌وایر» می‌گوید: «جمهوری اسلامی هنوز هم قول مساعد برای محافظت نداده است. با اینکه سفارت، خاک یک کشور در کشور دیگر حساب می‌شود، ولی در اراضی همان کشور است. مگر می‌شود برای تامین امنیت سفارت خانه‌ای که چندین ماه پیش مورد تهاجم واقع شده، از کلمه تا حد امکان استفاده کرد؟»

به گفته وی، «حسن‌نیت آذربایجان برای بهبود روابط مشخص است. اما نمی‌بینیم که گفتار و کردار ایران باهم منطبق باشد. مهم‌تر از همه اینکه در مورد حمله به سفارت آذربایجان و اقدام تروریستی، هیچ اقدامی صورت نگرفته است و علاوه‌بر این، بعضی از شهروندان ما به اتهامات ساختگی در آنجا زندانی می‌شوند. اظهارات تحریک‌آمیز مقامات ایرانی و حتی ادعاهای بی‌اساس اراضی، هنوز هم علیه آذربایجان مطرح می‌شود. بنابراین نمی‌توان گفت که سفر عبداللهیان تاثیر جدی بر بهبود رابطه داشته باشد. بعد از بازگشایی سفارت و اقدامات مساعد ایران برای عدم دخالت در امور داخلی آذربایجان و دست برداشتن از حمایت از گروه‌های تروریستی، می‌توان از اقدام برای بهبود روابط میان دو کشور سخن گفت.»

رسانه‌های آذربایجان هم با اشاره به اینکه پس از حمله به سفارت این کشور در تهران، تنها راه ارتباطی دو کشور بین وزرای خارجه بوده نوشته‌اند: «جیحون بایراموف و حسین امیرعبداللهیان چندین بار چنین تماسی برقرار کردند، اما تاثیر مثبتی در عادی‌سازی روابط نداشت.»

به نوشته رسانه‌های آذربایجان، «ناصر کنعانی سخنگو وزارت امور خارجه ایران در هفته‌های اخیر، بارها پیام‌های مثبتی به باکو ارسال کرده است. از آخرین پیام‌های تهران مشخص است که ایران مایل به بازگرداندن روابط به وضعیت قبلی، از جمله بازگشایی سفارت است، شرایط آذربایجان هم مشخص است. بازگشایی سفارت تنها زمانی امکان‌پذیر است که افرادی که این حمله تروریستی را انجام داده‌اند و دستور داده‌اند، در مقابل دادگاه عدالت بایستند، مجازات شوند و امنیت دیپلمات‌های ما از طرف جمهوری اسلامی تامین شود.»

جمهوری آذربایجان همه کارمندان سفارت را تخلیه کرده و شناسایی و مجازات همه دست‌اندرکاران این حمله را، به‌عنوان شرط بازگرداندن فعالیت‌های نمایندگی دیپلماتیک مطرح کرده است. مقامات ایرانی تاکنون در مورد پیشرفت تحقیقات سکوت کرده‌اند.

«مساوات»، رسانه خبری نزدیک به حکومت در جمهوری آذربایجان، نوشته است تنش بین تهران و باکو فقط مساله حمله به سفارت آذربایجان در تهران نیست، موضعی که می‌توان آن را دیدگاهی نزدیک به دولت علی‌اف دانست.

این رسانه نوشته است «مخالفت شدید ایران با پروژه کریدور زنگه‌زور»، «مانور نظامی ایران در نزدیکی مرزهای جمهوری آذربایجان»، «فرستادن جاسوس و تروریست به جمهوری آذربایجان» و تهدیدهای جمهوری اسلامی به‌خاطر «تصمیم جمهوری آذربایجان برای افتتاح سفارت در اسراییل»، از جمله دیگر مسائلی هستند که هنوز حل نشده‌اند.»

به نوشته روزنامه مساوات، «درخواست‌های آذربایجان از ایران مشخص است و اقدامات ایران هم مشخص است و در حال حاضر نمی‌شود گفت که روابط دو کشور به ثبات برسد، چونکه ایران به‌صورت پیوسته اقدامات خصمانه خود را ادامه می‌دهد و فقط در سطح اقتصادی ممکن است در مناسبات دو کشور پیشرفت حاصل شود.»

«نصیب نصیبلی»، سفیر جمهوری آذربایجان در تهران که  بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴در ایران ماموریت داشته، در گفت‌وگو با ایران‌وایر، با تاکید بر اینکه یکی دو پیام مثبت از سوی وزرای خارجه دو طرف را نمی‌شود بهبود روابط دانست گفت: «مساله مهم این هست که هنوز وضعیت سفارت جمهوری آذربایجان در تهران مشخص نیست. یک نفر در آنجا به قتل رسیده این مساله مهمی است که ایران هنوز آن را بدون پاسخ نگه داشته است».

سفیر پیشین جمهوری آذربایجان در تهران می‌گوید: «تا‌به‌حال طرف ایرانی عذرخواهی هم نکرده و آن را به مشکل خانوادگی شخص حمله کننده تقلیل داده است.»

آقای نصیبلی می‌گوید «وزیر امور خارجه ایران به‌صورت مشخص برای دیدار با مقامات آذربایجانی نیامده بود، بلکه برای شرکت در اجلاس کشورهای جنبش عدم تعهد به آذربایجان آمده بود و در این شرایط، سخن گفتن از بهبود روابط میان دو کشور از طرف وزرای امور خارجه عادی است. تنش میان دو کشور مسائل ریشه‌ای دارد که حتی با حل مساله بازگشایی سفارت هم بهبودی حاصل نمی‌شود. فرستادن تروریست به کشور برای حمله به سفارت‌خانه یک کشور دیگر هم معلوم می‌کند که ایران به فکر بهبود روابط نیست و این اقدام هم مشابه رفتار این کشور در حمله به سفارتخانه‌ها در تهران است.»

روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی همواره پرتلاطم بوده است. ایران می‌گوید در پی حفظ دوستی و روابط همسایگی با جمهوری آذربایجان است، اما مقام های آن کشور نظر دیگری دارند و تهران را به اقداماتی متهم می‌کنند که جمهوری اسلامی مسوولیت آن را به‌عهده نمی‌گیرد و اساسا منکر آن است.