مهوش نیکجو، نخستین استاد زن تاریخ دانشگاه فردوسی که بود؟

«مهوش نیکجو»، در سال ۱۳۱۵ در خانواده‌ای بهایی در تهران متولد شد. هنگامی‌ که مهوش به دنیا آمد، پدرش «ذبیح الله نیکجو» در رشته حقوق مشغول تحصیل بود. او از اولین گروه فارغ التحصیلان دانشکده حقوق دانشگاه تهران بود. با پایان یافتن تحصیلات پدر، خانواده نیکجو به مشهد نقل مکان کردند. 

مهوش نیکجو تحصیلات ابتدایی را در تهران و دوره متوسطه را در مشهد گذراند. او پس از اخذ دیپلم در رشته ترکیبی «تاریخ - جغرافیا»، در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی شروع به تحصیل کرد. در آن زمان، رشته‌های تاریخ و جغرافیا در دانشکده ادبیات به‌عنوان یک رشته محسوب می‌شدند.

مهوش نیکجو پس از اخذ مدرک کارشناسی رشته تاریخ-جغرافیا، با کسب رتبه ممتاز در بین دانشجویان دانشکده، مشمول بورسیه شاهنشاهی شد و برای ادامه تحصیل به آمریکا اعزام شد.

  ***

تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد

نیکجو پس اخذ مدرک پی‌اچ‌دی در رشته تاریخ از دانشگاه بلومینگتون ایندیانا به ایران بازگشت و ابتدا با سمت استادیار و سپس دانشیار، در گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشغول به تدریس شد.  

سال ۱۳۴۴، دو رشته تاریخ و جغرافیا از هم جدا شدند و گروه تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد راه‌اندازی شد. دکتر نیکجو از نخستین اساتید این رشته در دانشگاه فردوسی بود. 

«نقی لطفی»، از نخستین دانشجویان رشـته مستقل تاریخ و عضو هیات علمی بعدی همین گروه، در مورد آن زمان در کتاب «تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی» که توسط انتشارات دانشگاه فردوسی منتشر شده، می‌نویسد:

«آن سال وقتی پذیرفته شدم، تعداد دانشجویان کم بود. هرکس معدلش به حد مشخصی می‌رسید، پذیرفته می‌شد. در آن سال فقط یک نفر پذیرفته شد. در گروه‌های دیگر هم کم‌و‌بیش همین بود. بعدها دولت و مسوولین آموزش‌و‌پرورش به این نتیجه رسیدند که هزینه کردن یک دوره تحصیلی برای یک دانشجو، با نیاز سیستم منطبق نیست، چون به‌هر‌حال دبیرستان‌ها به دبیر و دانش‌آموختگان بیشتری نیاز داشت. مدیر گروه تاریخ در آن سال دکتر حسینقلی مویدی بود. علاوه‌بر ایشان، خانمی به نام نیکجو تدریس می‌کردند و استادان دیگر بعدها جذب شدند، مانند وهاب ولی که از تهران می‌آمد و از ترکیه دکترا داشت.»

مهوش نیکجو، فردی منظم و جدی بود. شکل تدریس او، روش جزوه نویسی بود که در آن زمان در دانشگاه‌های آمریکا متداول بود. در این روش، استاد مباحث درس را به‌صورت جزوات درسی به دانشجویان ارائه می‌داد. 

دکتر مهوش نیکجو از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۶، مدیر گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد بود. او نخستین زنی است که به‌عنوان مدیر گروه در رشته‌های تاریخ و جغرافیا در دانشگاه فردوسی مشهد خدمت کرد. 

دکتر نیکجو طی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶، به کرات به آمریکا سفر می‌کرد. او به‌عنوان استاد فولبرایت در دانشگاه ایندیانا مشغول تحقیق و تدریس بود. در بحبوحه تحولات انقلاب اسلامی، نیکجو از ادامه بورس تحصیلی فولبرایت صرف‌نظر کرد و تصمیم گرفت تدریس خود را در دانشکده تاریخ دانشگاه مشهد ادامه دهد. این دوره، مقارن با آغاز تحولات انقلاب اسلامی در ایران بود. 

فولبرایت Fulbright بورس تحصیلی مبتنی‌بر شایستگی افراد است که همه‌ساله از طرف دولت امریکا برای مبادلات علمی و آموزشی به دانشجویان، اساتید دانشگاه‌ها، پژوهشگران، دانشمندان و هنرمندان از سراسر دنیا داده می‌شود و به آن‌ها فرصت تحصیل، تدریس و تحقیق در دانشگاه‌های آمریکا را می‌دهد.

این نکته قابل‌توجه است که در یک شهر مذهبی که به مشهد مقدس معروف بود، حضور یک زن (غیرمحجبه) و بهایی در پست استادی و مدیریت گروه تاریخ دانشگاه شهر، یک بدعت محسوب می‌شد و همواره برای مهوش نیکجو مشکل‌ساز بود. در آن زمان مشهد تحت تسلط مذهبی معمم سنت‌گرا و از نزدیکان «روح‌الله خمینی»، آیت‌الله «هادی میلانی» بود. 

«رسول جعفریان» در کتاب «جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی و سیاسی ایران»، از سه چهره سرشناس مذهبی دیگر به نام‌های «محمد تقی شریعتی»، (بنیانگذار کانون حقایق نشر اسلامی)، «محمود حلبی»، (رهبر انجمن حجتیه)، «علی اصغر عابدزاده»، (موسس انجمن مهدیه) در مشهد نام می‌برد که هرکدام نقشی در بهایی‌ستیزی‌های متداول در آن دوره در مشهد داشتند.

 

اخراج از دانشگاه و زندانی شدن

با روی کار آمدن حکومت  اسلامی در ایران، سرانجام اسلام‌گرایان در مشهد فرصت این را پیدا کردند تا این بار به‌طور قانونی، از تدریس دکتر نیکجو در دانشگاه فردوسی جلوگیری کنند. اخراج مهوش نیکجو از دانشگاه درحالی صورت گرفت که او امکان تدریس در دانشگاه بلومینگتون ایندیانا آمریکا را داشت، ولی چند ماه قبل تصمیم گرفته بود در ایران بماند و تدریس را در دانشکده تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد ادامه دهد. 

ممنوعیت تدریس و اخراج نیکجو از دانشگاه اما، انقلابیون مسلمان را راضی نکرد. آن روز، آن‌ها قدرت را در اختیار گرفته و مصمم بودند تا از دکتر نیکجو به‌خاطر سال‌ها مقاومتش در برابر سنگ اندازی‌های آنان، انتقام بگیرند. 

در سال ۱۳۵۸، چند ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مهوش نیکجو را بر‌اساس شهادت دو تن از دانشجویان، به اتهام اهانت به «محمد تقی شریعتی» (پدر علی شریعتی) دستگیر کردند. سپس او را در دادگاه انقلاب اسلامی مشهد به اتهام واهی همکاری با ساواک برای اخراج دکتر علی شریعتی از دانشگاه فردوسی محاکمه و محکوم کردند. دکتر مهوش نیکجو، نخستین زن در مشهد بود که در دادگاه انقلاب اسلامی محاکمه شد. جریان دادگاه او به‌طور مستقیم از رادیو محلی پخش شد. هیچ مدرکی در دادگاه مبنی‌بر ارتباط دکتر نیکجو با ساواک ارائه نشد و حکم بر‌اساس شهادت چند دانشجو حزب‌اللهی صادر شد. 

 

دکتر نیکجو و کارگاه تولید چیپس

دکتر نیکجو پس از گذراندن یک سال و نیم حبس در زندان وکیل آباد مشهد، با عفو آزاد شد.  پس از آزادی، او و همسرش کارگاه تولید چیپس راه‌اندازی کردند و در این کارگاه، بهاییان اخراج شده از مشاغل دولتی را به‌کار گماردند. همسر دکتر نیکجو، لیسانس فلسفه داشت و مدتی دبیر بود. او صاحب یک واحد کارخانه پنبه پاک‌کنی در اطراف مشهد بود که توسط دادگاه انقلاب مصادره شد.

مهوش نیکجو در سال ۱۳۶۶ دچار سکته قلبی شد که باعث شد او دیگر نتواند کار کند و از آن تاریخ، وقت خود را صرف مطالعه و تدریس به جوانان بهایی محروم از تحصیلات دانشگاهی کرد.

تدریس در موسسه آموزش عالی بهاییان ایران

با آنکه دکتر نیکجو از دانشگاه اخراج شد، ولی همیشه علاقه و میل به تدریس و انتقال آموخته‌هایش به جوانان در او وجود داشت. در اوایل دهه شصت در منازل بهاییان مشهد، برای جوانان محروم از تحصیل بهایی، کلاس‌های تاریخ عمومی برگزار می‌کرد. نیکجو با تاسیس موسسه آموزش عالی بهاییان موسوم به «BIHE»، به این موسسه پیوست و جزوه‌‌ای را برای تدریس درس تاریخ این موسسه آموزشی تدوین کرد و تدریس این درس را به‌عهده گرفت. در سال‌های اولیه، دروس این موسسه به صورت مکاتبه‌ای تدریس می‌شد. 

قابل ذکر است از سال ۱۳۵۹، ورود داوطلبان بهایی به دانشگاه‌ها و موسسات عالی آموزش کشور ممنوع شد. موسسه آموزش عالی بهاییان با ابتکار مدیران جامعه بهایی ایران،‌به قصد تدریس برخی از رشته‌های دانشگاهی توسط اساتید و معلمان اخراجی بهایی به جوانان محروم از تحصیلات دانشگاهی در سال ۱۳۶۶ راه‌اندازی شد. این موسسه در ابتدا با چند رشته‌ محدود آغاز به‌کار کرد و به مرور سال‌ها، رشته‌های جدید دانشگاهی به آن اضافه شد. 

در سال ۱۳۸۰، رشته ادبیات فارسی به مجموعه رشته‌های تحصیلی در موسسه مذکور اضافه شد. دکتر مهوش نیکجو، یکی از اعضای شورای ادبیات فارسی بودند و به‌دلیل تجربه و دانش خود، نقش موثری در شکل‌گیری این رشته تحصیلی داشتند. او در این زمان به تدریس دروس تاریخ ایران، جغرافیای تاریخی و تاریخ ادیان می‌پرداختند. همچنین در سال ۱۳۸۵، موسسه مذکور، دوره‌ای به نام «مطالعات خاورمیانه» راه‌اندازی کرد که دکتر نیکجو، یکی از مدرسین و طراحان دوره مذکور بود. او همچنین به دانشجویان رشته‌جامعه شناسی هم دروسی را ارائه می‌داد. 

در زمستان سال ۱۳۷۰، دکتر نیکجو به‌خاطر فعالیت‌های آموزشی در موسسه علمی بهاییان به اداره اطلاعات مشهد احضار و بازجویی شد. پس از این تاریخ، او بارها مورد سوال‌و‌جواب‌های حضوری یا تلفنی از طرف اداره اطلاعات قرار گرفت و منزلش توسط ماموران وزارت تفتیش شد. 

 

درگذشت دکتر مهوش نیکجو 

دکتر مهوش نیکجو در ۲۴اردیبهشت۱۳۹۶ در بیمارستانی در شهر مشهد درگذشت. از او به‌جز جزوات درسی و ده‌ها دانش‌آموخته تاریخ در دانشگاه فردوسی و موسسه آموزش عالی بهاییان، مقالاتی نظیر «پارت قوم گمنان در تاریخ ایران» و «اهمیت مبارزات قوم ماد به‌منظور تشکیل یک حکومت ملی در سرزمین ایران»، در نشریات ایرانشناسی موجود است.