بیماری و پناه‌جویی در ترکیه؛ رنج مضاعف در کشور همسایه

صدایش بغض گرفته است و هر از گاهی نفس‌های عمیقی می‌کشد. در سال‌های پناهندگی در دنیزلی، خود و فرزندانش رنج بزرگی را تحمل کرده‌اند و شرایط سخت زندگی، افسردگی و خودکشی فرزند ترنس‌اش، باعث شده از همسر و پدر دو فرزندش که با اختلال دوقطبی دست و پنجه نرم می‌کند هم، جدا شود. نامش «هما» است.

ترکیه امروز اگرچه شکسته و بسته ولی پناهگاه بسیاری از جوانان و زنان ایرانی شده است که آسیب‌دیده، زخم‌خورده و سرکوب شده نظام جمهوری اسلامی هستند. از این میان، برخی مانند فرزند هما بیمارند؛ بیمارانی که هزینه‌های درمان کمرشکن، رفتارهای مهاجرستیز در ترکیه و درد و تحمل بیماری در تنهایی، زندگی را برای آن‌ها دردناک کرده است.

این گزارش، روایت رنج هما و فرزندانش و چند پناه‌جوی بیمار دیگر است که در گفت‌وگو با این زن پناهنده و «مهشید ناظمی»، فعال حقوق بشر که سال‌ها در ترکیه زندگی کرده، تنظیم شده است.

***

نه راه پس دارم نه راه پیش

هما، مادر دو فرزند است، یکی ۲۰ ساله و دیگری ۱۳ ساله. حالا چند سالی است که فرزند بزرگ او که با هویت جنسیتی «ترنس» آشکارسازی کرده، به‌خاطر شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه سنتی و مذهبی شهری که در آن اسکان داده شده‌اند، با افسردگی دست و پنجه نرم می‌کند.

سه سال پیش، فرزند بزرگ او به خاطر همین فشارها اقدام به خودکشی کرد. او هم به‌خاطر شرایط بچه‌هایش مجبور شد از همسر سابقش که اختلال دوقطبی شدید داشت، جدا شود.

هما که اهل نجف‌آباد اصفهان است، مدت‌ها پیش از خروج از ایران در سال ۱۳۹۲، تغییر دین داده و به آیین زرتشت گرویده بود. او هم‌زمان با برخی دیگر از مروجان آیین زرتشت در داخل و خارج از ایران در ارتباط بود و می‌خواست به رسوم و آیین‌های دین تازه‌ای که برای خود برگزیده، عمل کند.

در ایران تغییر دین از اسلام و گرویدن به ادیان و آیین‌های دیگر، مصداق «ارتداد» است. با این‌که جمهوری اسلامی تعدادی از شهروندان ایرانی را به دلیل ارتداد اعدام کرده است، جرمی تحت عنوان ارتداد در قوانین جمهوری اسلامی تعریف نشده و این مساله را به خصوص برای شهروندانی که دینی غیر از اسلام را برگزیده‌اند، پیچیده می‌کند.

از جمله افرادی که با اتهام ارتداد اعدام شده‌اند، می‌توان به «بهمن شکوری» اشاره کرد. آقای شکوری در پاییز ۱۳۵۹ به دلیل تغییر مذهب از تشیع به تسنن به حکم «محمد محمدی گیلانی»، حاکم شرع وقت تهران، اعدام شد. «حسین سودمند» تنها نوکیش مسیحی است که رسما به جرم ارتداد اعدام شده است. او پیش از انقلاب ۱۳۵۷ به مسیحیت گرویده بود و در منزل خود یک کلیسای خانگی تاسیس کرده بود. او در ۱۲ آذر ۱۳۶۹ در مشهد اعدام شد. «سیدعلی غرابات» در ۶ بهمن ۱۳۸۹ در اهواز اعدام شد. اتهامات او ارتداد و ترغیب به فساد بود.

آن‌طور که خود هما می‌گوید در ایران شرکت و برو بیایی داشته است. فرزندانش در کنار محبت خانواده و پدربزرگ و مادربزرگ‌شان بزرگ می‌شدند، اما با تحت تعقیب قرار گرفتن او، همه چیز به‌هم می‌ریزد.

بر اساس مدارکی که ایران‌وایر آن‌ها را بررسی کرده، هما همان‌زمان با خروج از ایران و ارائه مدارک و شواهد از کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، به‌عنوان پناهنده پذیرفته می‌شود و سازمان ملل، دولت ترکیه را موظف می‌کند که از بازگرداندن او به کشوری که در آن جانش به خطر می‌افتد، یعنی وطنش، ایران، خودداری کند. 

اما از سال ۲۰۱۸ به بعد و همزمان با بررسی مجدد پرونده‌های پناهندگان دارای قبولی از سازمان ملل توسط اداره مهاجرت ترکیه، پرونده او نیز رد می‌شود. او بابت این رای اداره مهاجرت به دادگاه شکایت برده و منتظر رای تجدید نظر است. اما آن‌طور که خودش و سایر پناهندگان ساکن ترکیه می‌گویند، این روال، فقط برای خریدن وقت برای جلوگیری از دیپورت شدن به ایران است، وگرنه دادگاه در قریب به اتفاق همه موارد، رای اداره مهاجرت را تکرار می‌کند.

هما در همین باره به ایران‌وایر می‌گوید:« چیزی به اسم سازمان ملل در ترکیه وجود ندارد. عملا نه حفاظتی می‌کنند و نه کمکی. من پناهنده سازمان ملل هستم. هر بار تماس گرفتیم، فقط جواب این بوده که منتظر باشید. ما این‌جا نه اجازه کار داریم، نه کمک مالی داریم و نه بیمه داریم. باید بروم بمیرم؟ »

او ادامه می‌دهد: «بدون کمک و درمان، روز به روز حال جسمی و روحی همسر سابقم بدتر می‌شد و تامین هزینه‌های درمان واقعا ممکن نبود. در نهایت من مجبور شدم به خاطر شرایط روانی‌‌اش و آسیب‌ ندیدن بیشتر بچه‌هایم از او جدا شوم.»

حالا او مانده که به قول خودش، نه راه پیش دارد و نه راه پس.

بیماری، پناه‌جویی و رها شدن در کشوری غریب

هما تنها پناه‌جوی ایرانی نیست که خودش یا عزیزانش در ترکیه بیمارند. ده‌ها نفر، به‌ویژه افرادی که در جریان اعتراضات آسیب دیده‌اند و هنوز ساچمه‌های سرکوب‌گران جمهوری اسلامی در سر، بدن، چشم و گوش‌شان است، به این کشور همسایه ایران پناه برده‌اند.

گزارش‌های حقوق بشری می‌گویند شرایط پناه‌جویی سال‌ها است که در ترکیه رو به وخامت است. جنگ داخلی در سوریه و یمن، سقوط دولت افغانستان و تسخیر کابل به دست «طالبان»، بی‌ثباتی سیاسی در عراق و شرایط سیاسی در ایران، ترکیه را به سرپناه موقت بسیاری از مردم این سرزمین‌ها تبدیل کرده است.

در حالی‌ که اقتصاد ترکیه این روزها با بحران‌های متعددی روبه‌رو است و موج‌های تورمی پشت سر هم هزینه زندگی را نه تنها برای پناه‌جویان بلکه برای شهروندان این کشور نیز کمرشکن کرده‌اند، بخش قابل توجهی از جمعیت ترکیه مهاجران و پناه‌جویان را عامل مشکلات خود می‌دانند.

این‌ها همه در حالی است که به گفته فعالان حقوق بشر، کشورهای غربی و سازمان ملل متحد، از جمله آژانس کمک‌های غذایی این سازمان به پناهندگان نیز بخش بزرگی از ارائه خدمات به پناه‌جویان در ترکیه را متوقف کرده‌اند. 

با توجه به این همه بحران‌، شرایط برای بسیاری غیرقابل تحمل شده است.

«مهشید ناظمی»، فعال حقوق بشر که سال‌ها در ترکیه پناهنده سیاسی بوده درباره بیمه‌های درمانی و دسترسی پناه‌جویان و پناهندگان به درمان مورد نیازشان به «ایران‌وایر» می‌گوید: «از سال ۲۰۱۸ شروع و تک تک بیمه‌ها را قطع کردند. بیمه‌های یک سری که حتی بیماری خاص داشتند و افراد بالای ۶۰ سال و نیز کسانی‌ که بیماری‌های روحی داشتند، قطع شد و گفتند تنها در صورتی بیمه شما را باز می‌کنیم که بروید بیمارستان و دکترتان یک نامه بدهد که نیاز دارید به طور مرتب معاینه شوید. همین هم آن زمان ۲۵۰ تا ۳۵۰ لیر هزینه روی دست پناهندگان می‌گذاشت و برای همین خیلی‌ها نتوانستند.»

تا پیش از سال ۲۰۱۸، هزینه‌های بیمه درمانی پناهندگان و پناه‌جویان توسط سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن پرداخت می‌شد. اما آن‌گونه که فعالان حقوق بشر می‌گویند، این کمک‌ها به تدریج کمتر شدند و این روزها به ندرت پناه‌جویی را می‌توان یافت که در ترکیه بیمه درمانی داشته باشد. 

ناظمی تاکید می‌کند که با تغییر پروسه رسیدگی به پرونده‌ها، مشخصا از سال ۲۰۱۸ حتی کسانی‌ که از سازمان ملل قبولی داشتند، باید دوباره توسط اداره مهاجرت ترکیه مصاحبه و بسیاری در این روند رد می‌شوند: «به نظرم بخشی از این رد شدن‌ها به‌خاطر کاهش هزینه‌های بیمه و درمان پناه‌جویان برای دولت است.»

او توضیح می‌دهد که پناه‌جویان بیمار یا باید پول داشته باشند تا به بیمارستان‌های دولتی و خصوصی مراجعه کنند یا خوددرمانی کنند و از ایران برایشان دارو فرستاده شود: «هزینه یک دکتر رفتن ساده با دارو نزدیک به هزار لیر می‌شود؛ یعنی سه میلیون تومان و واقعا خیلی‌ها نمی‌توانند این هزینه را بدهند.»

مهشید ناظمی با تاکید بر این‌‌ که حتی اگر فردی پول هم داشته باشد، به این دلیل که در سال‌های اخیر پرونده‌های بسیاری رد شده و آن‌ها به‌خاطر خطرات بازگشت به ایران، ناچارند مخفیانه در ترکیه زندگی کنند، می‌گوید: «بعضی اوقات ناچارند به ۱۰ بیمارستان سر بزنند که یکی بالاخره بتواند آن‌ها را ویزیت کند، چون اسناد هویتی و کارت شناسایی ندارند.»

ناظمی از پناه‌جویی می‌گوید که در ترکیه سرطان ریه گرفته و چون شهر کوچکی که در آن زندگی می‌کند خدمات تخصصی ریه ندارد و به خاطر نداشتن کارت شناسایی نمی‌تواند از شهر خارج شود، ممکن است جانش را از دست بدهد.

او از دختران و پسران جوان معترضی می‌گوید که در جریان اعتراضات آسیب‌ دیده‌‌اند و حالا با تمام ضربات و مشکلات ناشی از فشار روانی سرکوب شدید دست و پنجه نرم می‌کنند، از دریافت خدمات روان‌پزشکی عاجزند: «بعضی معلولیت دارند و نیاز به این است که مرتب چک‌آپ شوند و فیزیوتراپی بروند ولی به‌خاطر هزینه‌های بالا نمی‌توانند این‌کار را انجام دهند. سه مورد با مشکلات نخاعی در ترکیه داریم که زخم بستر گرفته و ضعف ماهیچه‌های پا و دست دارند و چون نمی‌توانند فیزیوتراپی بروند، روز به روز حال‌شان دارد بدتر می‌شود.»

اگر در وطن خودمان بودیم

مهشید ناظمی، فعال حقوق بشر، می‌گوید ما از هر طرف که به ظلمی که بر پناهنده‌های ایرانی می‌رود بنگریم، ته ماجرا به حکومت دیکتاتوری حاکم بر ایران می‌رسد.

او می‌گوید: «باعث تمام این گرفتاری‌ها، حکومت مستبدی است که باعث شده است ما کوچ اجباری را تجربه کنیم.»

ناظمی توضیح می‌دهد: «یکی چشمش آسیب دیده و مجبور شده از کشور خارج شود. یکی زندانی سیاسی بوده و با وجود بیماری مجبور شده از کشور خارج شود، یکی حتی بیماری نداشته و از ایران خارج و بیمار شده است و نیاز به درمان دارد. شرایط زندگی همه ما سخت شده، به خاطر این‌که حکومتی در کشور خودمان است که جایی برای زندگی برای ما نگذاشته است.»

او ادامه می‌‌دهد: «نمی‌توانیم از دولت ترکیه یا بقیه کشورها توقع داشته باشیم که از ما حمایت کنند. آن‌ها هم منافع ملی خودشان را در نظر می‌گیرند. ایران کشور همسایه‌ آن‌ها است و ما نمی‌توانیم توقع داشته باشیم بایستد و از بچه‌هایی که آسیب دیده‌ و به ترکیه پناه آورده‌اند، به طور تمام قد دفاع کند.»

این فعال حقوق بشر تاکید می‌کند: «همان‌طور که توافق کردند و کسانی‌که جان‌شان در خطر است را حاضرند به ایران برگردانند، خدمات دادن به پناهنده‌ها هم شامل همین موضوع است.»