ایران پیش از تلافی نظامی علیه اسراییل، چه اقداماتی باید کرده باشد؟

جمهوری اسلامی اعلام کرده است که حمله منتسب به اسراییل به کنسولگری ایران در دمشق را که منجر به کشته شدن هفت نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد، تلافی خواهد کرد. پیش از این اقدام، چه کارهایی باید از سوی کشور حمله کننده انجام شود؟

***

«علی خامنه‌ای» و  سایر مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی وعده داده‌اند که دست به تلافی حمله منتسب به اسراییل به کنسولگری ایران در دمشق خواهند زد.

بر اساس مقررات بین‌المللی، خصوصا منشور ملل متحد، اقدام تلافی‌جویانه نظامی ممنوع است؛ یعنی نمی‌توان به عنوان پاسخ متقابل به یک اقدام نظامی مشابه حمله منتسب به اسراییل به کنسولگری جمهوری اسلامی در دمشق، متوسل به اقدام نظامی مشابهی شد. اما جمهوری اسلامی اصرار دارد که این اقدام را «تلافی» خواهد کرد.

این کشور پیش از چنین عملی، باید شورای امنیت سازمان ملل متحد و دبیرکل این سازمان را از اقدام نظامی علیه خود که قربانی آن بوده است، مطلع کرده باشد. جمهوری اسلامی ایران این بخش از تکالیف خود را انجام داده و حتی به واسطه روسیه، یک جلسه اضطراری در شورای امنیت هم تشکیل داده که در آن مواضع خود را به طور شفاهی اعلام کرده و تلافی را حق خود دانسته است.

در ادبیات بین‌المللی، تلافی به معنی اقدام مشابه است؛ دقیقا مشابه اقدامی که پاکستان در برابر جمهوری اسلامی انجام داد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعلام کرد که نواحی مرزی در داخل کشور پاکستان را با هدف ضربه زدن به گروه‌های مخالف خود هدف قرار داده است. 

پاکستان این کار را «نقض حاکمیت ملی» خود خواند اما چند ساعت پس از حمله جمهوری اسلامی، اقدام مشابهی کرد و بخش‌هایی از خاک ایران را در نزدیکی مرز هدف موشک قرار داد.

منشور ملل متحد این اقدام را غیرقانونی می‌داند اما حقوق بین‌المللی عرفی پیش از تشکیل سازمان ملل، اقدام تلافی‌جویانه نظامی را با شروطی پذیرفته است. 

اقدام تلافی‌جویانه نظامی یک عمل نظامی در مقیاس محدود است که از سوی دولت قربانی، علیه منافع دولت حمله کننده انجام می‌شود و میزان حمله و خساراتی که به بار می‌آورد، نباید بیشتر از خسارتی باشد که بابت آن دست به اقدام تلافی‌جویانه زده است. 

خطری که تخطی از این محدودیت دارد، این است که می‌تواند به سرعت واکنش طرف مقابل را به دنبال داشته باشد و اقدامات تلافی‌جویانه بعدی باعث شعله‌ور شدن آتش یک نبرد مسلحانه یا حتی جنگ تمام عیار شوند.

هدف از اقدام تلافی‌جویانه، ایجاد بازدارندگی است. باز هم مثال حمله نظامی متقابل پاکستان به جمهوری اسلامی ایران در زمستان ۱۴۰۲ نمونه مهمی است. حمله پاکستان احتمالا باعث خواهد شد که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دیگر حمله مشابهی به داخل خاک آن کشور نداشته باشد، چرا که هم هزینه نظامی (هدف قرار دادن خاک ایران و کشته شدن اتباع دو کشور) و هم هزینه سیاسی (قطع موقت روابط با ایران از سوی پاکستان و ممانعت از بازگشت سفیر جمهوری اسلامی) باعث خودداری سپاه از تکرار آن تجربه خواهد شد.

بنابراین، حداکثر اقدام جمهوری اسلامی در تلافی حمله اسراییل به کنسولگری ایران در دمشق، می‌تواند حمله‌ای مشابه آن به کنسولگری اسراییل در پایتخت سوریه باشد که البته سوریه روابط سیاسی و کنسولی با اسراییل ندارد و فاقد چنین ساختمانی در دمشق است. 

با توجه به واکنش احتمالی اسراییل، قابل تصور است که حتی در صورت وجود چنین عمارتی در دمشق، اقدام نظامی علیه آن از اولویت‌های جمهوری اسلامی خارج بود.

دولت‌هایی که قصد اقدام متقابل یا تلافی‌جویانه دارند، مانند جمهوری اسلامی، به طور معمول از قبل به دولتی که قصد ضربه زدن به منافع آن را دارند، اطلاع می‌دهند.

محتوای این اطلاع این است که قصد تداوم درگیری یا اقدام گسترده مسلحانه بعدی وجود ندارد و حمله متقابل یک اقدام ادامه‌دار نخواهد بود و به محض انجام، عملیات تلافی را باید خاتمه یافته دانست.

اگر حمله در محل یک کشور سوم است، دولت کشور میزبان هم باید از موضوع مطلع شود؛ همان‌طور که جمهوری اسلامی پیش از موشک‌پراکنی به پایگاه هوایی «عین‌الاسد» متعلق به امریکا در خاک عراق در تلافی عملیات ایالات متحده علیه «قاسم سلیمانی»، فرمانده کشته شده نیروی «قدس»، شعبه برون مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دولت میزبان یعنی عراق را از قصدش برای حمله مطلع کرده بود.

چنین حمله‌ای نمی‌تواند مناطق مسکونی و غیرنظامی را در بر بگیرد. بنابراین اگر خطر خسارت و تلفات غیرنظامی زیاد است، باید از پیش اعلام شود که غیرنظامیان فرصت کافی برای ترک محل را داشته باشند.

جمهوری اسلامی حتی زمانی که تصمیم به موشک‌پراکنی به عین‌الاسد گرفته بود که یک مرکز نظامی و بنابراین از نظر حقوقی هدف مشروع محسوب می‌شد، موضوع را به طور غیرمستقیم به اطلاع امریکا رسانده و منطقه نظامی از حضور نظامیان خالی شده بود.

در صورتی که جمهوری اسلامی تصمیم به تلافی از طریق حمله هوایی داشته باشد، باید بلافاصله پس از این، شرکت‌های هوایی مسافری را از موضوع مطلع و در صورت لزوم، آسمان کشور را به روی عبور و مرور هواپیماهای مسافربری با هدف تامین امنیت مسافران غیرنظامی مسدود کند.

به طور معمول، دولت‌ها پیش از تلافی و اقدام متقابل نظامی، یک‌دیگر را از کنش و واکنش یک‌دیگر مطلع می‌کنند. حدود عملیات مشخص است و اقدام آن‌ها کاملا غیرمنتظره نخواهد بود. اما موارد استثنایی هم در تاریخ وجود دارد.

پس از انجام حمله، موضوع از سوی کشور عمل کننده به صورت عمومی اعلام و پایان اقدام متقابل و خاتمه یافتن تلافی رسما اعلام می‌شود. نتیجه این عمل باید بازدارندگی در برابر تکرار حمله‌های مشابه اقدام منتسب به اسراییل علیه حمله هوایی به کنسولگری جمهوری اسلامی در دمشق باشد.

بیشتر بخوانید:

آیا حمله به کنسولگری جمهوری اسلامی، حمله به خاک ایران بود؟