پس از حفر کانالی به طول ۲۶ کیلومتر در بستر دریاچه هامون که با هدف انتقال آب به منطقه سیستان انجام شد، این کانال خاکی پس از تکمیل نه تنها کمکی به تامین آب منطقه نکرد که با تخریب بستر این زیست‌بوم ارزشمند، تبدیل به یکی از مهم‌ترین کانون‌های ایجاد گردوغبار در استان سیستان‌وبلوچستان شد.
اکنون سندی با مُهر «خیلی محرمانه» به «ایران‌وایر» رسیده که نشان می‌دهد پروژه حفر کانال در بستر «هامون» با وجود نبود مطالعات زیست‌محیطی و اعتراض فعالان محیط زیست سیستانی، به درخواست مستقیم «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و موافقت «علی سلاجقه»، رییس سازمان محیط زیست ایران انجام شده است؛ پروژهای که پنج هزار میلیارد تومان نصیب قرارگاه «خاتم‌الانبیا» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و طوفان‌های گردوغبار را سهم مردم سیستان‌وبلوچستان کرده است.
سیستان؛ زمانی انبار غله ایران، اکنون کویری بی‌آب
مناطق شمالی استان سیستان‌وبلوچستان زمانی یکی از مهم‌ترین پشتوانه‌های امنیت غذایی در ایران بودند؛ دشتی وسیع، خاکی مرغوب، رودخانه‌هایی پرآب و دریاچه‌ای وسیع، سیستان را مشهور به انبار غله ایران کرده بودند. اما به مرور با تغییرات اقلیمی و با احداث سدها و بندهای متعدد در بالادست رودخانه‌های منتهی به این منطقه در خاک افغانستان، سیستان از دشتی حاصل‌خیز به سرعت در حال تبدیل به کویری بی‌آب شده است.
وخامت بی‌آبی در سیستان تا جایی پیش رفته است که دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون، سومین دریاچه بزرگ ایران، کاملا خشک شده، کشاورزان منطقه حدود ۱۵۰ هزار هکتار از زمین‌های قابل کشت خود را به‌دلیل نبود آب رها کرده‌اند و تقریبا تمامی منطقه سیستان اکنون دچار تنش آبی و مشکل تامین آب شرب شده است.
تقریبا منشا تمامی منابع اصلی تامین آب سیستان در خاک افغانستان قرار دارد و رودخانه «هیرمند» (هلمند) پرآب‌ترین منبع آب منطقه است. مطابق «معاهده ۱۳۵۱» (معاهده آب رود هیرمند) که در زمان حکومت «پهلوی» دوم بین ایران و افغانستان امضا شد، ایران سهمی معادل نیمی از آب رودخانه دارد.
در این معاهده، جزییات رهاسازی حق‌آبه ایران توسط افغانستان در ماه‌های مختلف سال و در شرایط متفاوت با جزییات تعریف شده است. با این وجود، از دهه ۷۰ خورشیدی و با عدم پایبندی افغانستان به رهاسازی حق‌آبه ایران از این رودخانه پرآب، عملا تنش آبی در سیستان ابعاد جدیدی یافته است.
افغانستان با ساخت بندهای انحراف آب و سدهای متعدد در مسیر رودخانه‌های هیرمند (بند کمال خان) و «فراه‌رود» (سد بخش‌آباد)، دیپلماسی آب را در مرکز مناسبات سیاسی خود به‌ويژه با ایران قرار داده و وارد دوره‌ای از تنش آبی با این کشور شده است.
با وجود مذاکرات انجام شده بین طرف ایرانی و افغانستانی، کماکان مساله تامین حق‌آبه ایران از هیرمند حل نشده باقی است. اکنون مهم‌ترین منبع تامین آب شرب و کشاورزی در سیستان، چاه‌نیمه‌ها هستند؛ چاله‌های آب نه‌چندان وسیع که منابع آبی آن‌ها نیز رو به اتمام است و طرح‌های انتقال آب به این چاه‌نیمه‌ها ناکافی یا ناکارآمدند.
یکی از پروژه‌هایی که برای انتقال آب از رودخانه فراه‌رود به این چاه‌نیمه‌ها در سال ۱۴۰۱ آغاز شد، پروژه کانال خاکی احداث شده در بستر هامون بود.
خیلی محرمانه؛ بیابان‌زایی، نتایج پروژه جدید قرارگاه خاتم
در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، پروژه حفر ۲۶ کیلومتر کانال خاکی در بستر هامون با هدف انتقال آب از فراه‌رود به چاه‌نیمه‌های سیستان آغاز شد. به گفته یک فعال محیط زیست سیستانی، این پروژه از ابتدا موجی از مخالفت‌ها را در میان کارشناسان، فعالان محیط زیست و شماری از مقام‌های دولتی استان سیستان‌وبلوچستان برانگیخت.
این فعال محیط زیست که نخواست نامش فاش شود، به «ایران‌وایر» گفت: «پروژه حفر کانال در بستر هامون فاقد مطالعات محیط زیستی بود. پس از مطرح شدن این پروژه، به دلیل مخالفت‌ها با این طرح، گمان می‌رفت که کانال‌کشی در بستر هامون انجام نخواهد شد اما در پاییز ۱۴۰۱ به‌شکلی ناگهانی و هماهنگ نظر برخی مقام‌های دولتی تغییر یافت و پیمان‌کار پروژه شروع به کندن بستر هامون و تخریب این منطقه حفاظت شده کرد.»
اجرای پروژه کانال‌کشی در بستر هامون پس از مدتی کوتاه نتایج فاجعه‌بار خود را نشان داد. این پروژه در شرایطی با تخریب بستر دریاچه هامون که یکی از مناطق ثبت‌شده به‌عنوان «ذخیرگاه زیست‌کره» در یونسکو است، انجام شد که نه‌تنها مطالعات زیست‌محیطی نداشت که بی‌توجه به سیاست‌های آبی کشور همسایه، یعنی افغانستان، به اجرا درآمد.
پروژه حفر کانال خاکی ۲۶ کیلومتری در بستر هامون با هدف انتقال آب از فراه‌رود به نیم‌چاله‌های سیستان انجام شد. درحالی که افغانستان پیش‌تر با آغاز به ساخت سد بخش‌آباد بر روی این رودخانه فرامرزی، سرنوشتی مشابه با رودخانه هیرمند و بند «کمال‌خان» را برای فراه‌رود رقم زده بود.
حفر کانالی به عمق شش متر و عرض ۱۲ متر در هامون پس از مدتی کوتاه به پایان رسید. با این وجود، این پروژه نه‌تنها کمکی به تامین آب سیستان نکرد که عملا به حال خود رها شد. این آغاز تبدیل این کانال خاکی به یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار در سیستان بود.
اکنون اسناد و اطلاعاتی به «ایران‌وایر» رسیده که نشان می‌دهند پس از مخالفت کارشناسان و فعالان محیط زیست سیستانی با حفر کانال در بستر هامون، «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه پاسداران شخصا با مذاکره با «علی سلاجقه»، رییس سازمان محیط زیست، موافقت اجرای این پروژه را کسب کرده است.
در سندی که مُهر «خیلی محرمانه» روی آن خورده و به‌شکل اختصاصی در اختیار «ایران‌وایر» قرار گرفته، «داود میرشکار»، مدیر کل سابق سازمان محیط زیست استان سیستان‌وبلوچستان آذر ۱۴۰۱ در نامه‌ای به دادستان زابل، با اشاره به مذاکره شفاهی حسین سلامی و علی سلاجقه، از او خواسته است که همکاری لازم برای تصویب و رفع موانع اجرای پروژه کانال‌کشی در بستر هامون، در جلسه شورای تامین شهرستان انجام شود.
در این نامه هم‌چنین شرکت «اروندان»، وابسته به قرارگاه خاتم سپاه به‌عنوان مجری این پروژه معرفی شده است.
در انتهای نامه امضا شده توسط داود میرشکار، اشاره شده که این نامه پس از پی‌گیری و خواست «علی فدوی»، جانشین حسین سلامی در سپاه پاسداران، نوشته شده است.
اولویت رانت بر منافع مردم؛ سیستان در حال تبدیل به کویری خالی از سکنه
«ایران‌وایر» در گفت‌وگو با منابع آگاه مطلع شده است که قرارگاه خاتم در بخش اول پروژه حفر کانال در بستر هامون، پنج هزار میلیارد تومان برای اجرای این پروژه دریافت کرده است؛ پروژهای که پس از اجرا، عملا به حال خود رها شده و جز تبدیل شدن به کانون گردوغبار، نصیبی برای شهروندان در سیستان‌وبلوچستان نداشته است.
به گفته فعال محیط زیستی که با «ایران‌وایر» گفت‌وگو کرده است، کانال‌کشی در بستر هامون با کندن زمین، رها کردن میلیون‌ها تن خاک رُسی پیرامون کانال و در نهایت عدم تثبیت آن انجام شده است: «هرچند طوفان‌های گردوغبار معضل جدیدی در سیستان‌وبلوچستان نیستند اما بعد از اجرای پروژه حفر کانال در هامون، به‌شکل محسوس غلظت گردوغبار بیشتر شده است. حتی رنگ گردوغبار در این منطقه هم تغییر کرده است، چون خاکی که با کندن کانال از عمق زمین استخراج شده، رنگی متفاوت با خاک سطح هامون دارد.»
دریاچه هامون و به‌ویژه بخشی که در آن کانال خاکی حفر شده، در کریدور بادهای سیستان قرار دارد؛ بادهایی شدید که به بادهای ۱۲۰ روزه مشهورند. جهت باد از سمت تالاب هامون صابوری به سمت مناطق شهری و روستایی است. این بادها خاک و غبار شور را از پایین دست به سمت مناطق مسکونی به حرکت در می‌آورند و زیست شهروندان را دشوار می‌کنند.
این گردوغبار یکی از اصلی‌ترین عوامل فرسایش خاک اراضی کشاورزی در این منطقه است.
هم‌زمان با انفعال جمهوری اسلامی برای حل مشکل تامین حق‌آبه ایران از رودهای فرامرزی با افغانستان که موجب خشکی کامل هامون شده است، چرای بی‌ضابطه دام -به‌ویژه شتر- در بستر هامون و اخیرا تخریب بستر این رودخانه از طریق کندن کانال، عملا هامون که روزگاری منشا حیات در سیستان‌وبلوچستان بود را تبدیل به یکی از عوامل طوفان‌های گردوغبار کرده است.
پروژه حفر کانال خاکی ۲۶ کیلومتری در بستر هامون تنها پروژه انتقال آب نیست که در نبود آمایش سرزمینی و بدون انجام مطالعات امکان‌سنجی اجرا شده است. در دهه ۷۰ خورشیدی، طرحی به نام «نیم‌لوله‌ها» با بودجه‌ای معادل هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان در این منطقه اجرا شد که به‌دلیل گرمای هوا، وزش باد و تبخیر گسترده، بی‌استفاده ماند.
در دهه ۹۰ خورشیدی، پروژه لوله‌کشی برای آبیاری ۴۶ هزار هکتار از اراضی سیستان با بودجه ۸۰۰ میلیون دلار به اجرا درآمد که این پروژه نیز بدون توجه به سیاست‌های آبی و پروژه‌های سدسازی افغانستان اجرا شد؛ پروژهای که به‌دلیل عدم پرداخت حق‌آبه ایران، هیچ‌گاه به بهره‌برداری کامل نرسید و به لیست بلندبالای پروژهای شکست‌خورده قبلی افزوده شد.
طوفان‌های گردوغبار، تنش آبی، مشکلات معیشتی گسترده، عدم توسعه پایدار و ضعف زیرساخت‌ها و امکانات کافی سال‌ها است سیستان‌وبلوچستان را که روزگاری یکی از کانون‌های جمعیتی و تمدنی در ایران بود، تبدیل به یکی از مهاجرفرست‌ترین مناطق این کشور کرده و بخشی از مناطق روستایی را از سکنه خالی کرده‌اند.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر